Համաշխարհային պատմութիւնը կերտուած է ոչ միայն միջազգային կարեւոր նշանակութիւն ունեցող դէպքերով, այլեւ տարբեր ազգերու ներկայացուցիչներու հանրայայտ դէմքերով, որոնց դերակատարութիւնը կարելի չէ ուրանալ:
Ի պատիւ հայ ժողովուրդին, համաշխարհային ճանաչում ունեցող գիտնականներու, հերոսներու, արուեստագէտներու եւ քաղաքական գործիչներու մէջ հայ կիներու անուններ ալ արձանագրուած են:
Առանձնացնենք անոնցմէ տասը ներկայացուցիչ: Այս թիւով կ՚անդրադառնանք առաջին հինգին, թերթի յաջորդ թիւով՝ մնացեալ հինգին:
1. Սուրբ Շուշան-Վարդենի (409-475 թթ.)
Շուշան-Վարդենին՝ Հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնեանի դուստրը հայ եւ վրացի եկեղեցիներու կողմէ ճանչցուած է որպէս ընդհանրական սուրբ:
451-ի Աւարայրի ճակատամարտէն ետք, յաջորդ տասնամեակին, Շուշան ամուսնացած էր վրաց Աշուշայի որդիին՝ Վազգէնի հետ, որ փոխարինած էր հօրը եւ «բդեշխի» կոչում ստացած: Սակայն, քաղաքական նկատառումներով Վազգէնը կ՚ուրանայ քրիստոնէութիւնը ու կ՚ամուսնանայ պարսկուհիի հետ: Քրիստոնէական դաստիարակութիւն ստացած Շուշանիկը անկէ ետք կը մերժէ հաւատուրաց ամուսինը, իսկ ինքը կը փակուի Ցուրտաւի եկեղեցիին կից մութ ու խոնաւ խուցի մը մէջ: Ամուսինը ամէն ճիգ կը թափէ, որպէսզի Շուշանը եւս ուրանայ քրիստոնէութիւնը՝ ընդհուպ դիմելով ծեծի ու չարչարանքներու, բայց փորձերը ապարդիւն դուրս կու գան, Շուշանը կը մնայ անդրդուելի: Անոր չարչարանքները կը տեւեն վեց տարի, եօթերորդ տարուան սկիզբը Շուշանը կը մահանայ։ Ան պատմութեան մէջ կը յիշատակուի ոչ միայն որպէս սրբադասուած հայուհի, այլեւ՝ գաղափարական կնոջ միջնադարեան իտէալ:
2. Մումթազ Մահալ (Արջումանադ Բանու Բեգամ) (1593-1631 թթ.)
Շատերուն համար երազանք է այցելել հընդկական Ագրա քաղաքը եւ տեսնել Հնդկաստանի մարգարիտը՝ Թաճ Մահալը: Բայց հազուագիւտ մարդիկ հարց կու տան, թէ ինչո՞ւ ան կը կոչուի Թաճ Մահալ: Կը պարզուի, որ ան կը կոչուի Շահ Ջահանի սիրելի կնոջ՝ Մումթազ Մահալի անունով: Յատկանշական է այն, որ Մումթազ Մահալին եւս արմատներով հայուհի է՝ եղած է հընդկական արքունիքի հայազգի պաշտօնեայ Ասաֆ խանի դուստրը: Սակայն, նկատի առնելով, որ ընտանիքը կը դաւանէր շիա իսլամական կրօնքը, օրիորդական անունը եղած է Արջումանադ Բանու Բեգամ: Այնուհետեւ շահ Ջահանի հայրը՝ Ջահանգիրը, հարսը վերանուանած է Մահալ, որ կը նշանակէ «պալատի զարդ»։ 1612-ին 19 տարեկանին կայսեր հետ ամուսնացած Մումթազ Մահալ Շահ Ջահանէն կ՚ունենայ 13 երեխայ։ Բայց, 14-րդ զաւկին ծննդաբերութեան ընթացքին կը մահանայ ամուսնոյն զինուորական ճամբարին մէջ: Մահամերձ վիճակի մէջ ան ամուսինէն կը խնդրէ իր գերեզմանին կառուցել տաճար, որ արժանի ըլլայ իրենց սիրոյն:
Սիրասուն կնոջ մահէն ետք՝ շահ Ջահան երկրին տարածքին երկու տարի սուգ կը յայտարարէ, որուն ընթացքին կ՚արգիլուին հնդկական տօները, պարն ու երաժշտութիւն լսելը: Ապա կը հրամայէ Ագրա տեղափոխուած կնոջ գերեզմանին վրայ կառուցել մարմարեայ մեծ դամբարան մը, որուն շինարարութիւնը կը տեւէ 22 տարի, եւ Մումթազ Մահալիի պատուին ալ ան կը կոչուի Թաճ Մահալ՝ «Թագի պալատ»։
3. Ալենուշ Տէրեան (1920-2011 թթ.)
Ալենուշ Տէրեան ծնած է Իրանի մայրաքաղաք Թեհրանի մէջ։ Հայրը Նոր Ջուղայի հայերէն էր եւ թեպետ գրող էր, բայց կեանքին վերջին 20 տարիներուն ծառայած էր որպես Իրանի «Սեփահ դրամատան» տնօրէն: Իսկ երիտասարդ Ալենուշը կը խորանայ աստղագիտութեան մէջ եւ կը դառնայ Թեհրանի Երկրագործական համալսարանի արեգակնային աստղադիտարանի հիմնադիրներէն մէկը: Զինք Թեհրանի մէջ իրաւացիօրէն կը կոչէին «իրանական աստղագիտութեան մայրը»: Չէ՞ որ Ա. Տէրեան Իրանի առաջին կին փրոֆեսորն էր՝ Իրանի առաջին կին աստղագէտն ու աստղաֆիզիկոսը:
Ի դէպ, Ա. Տէրեան երբեք ամուսնացած չըլլալով՝ իր ուշադրութիւնը կեդրոնացուցած է գերազանցապէս հետազօտութիւններու եւ դասաւանդման վրայ: Անոր ուսանողներն ու ժամանակակիցները այսօր ալ կը յիշեն Ալենուշ Տէրեանը՝ որպէս հոգատար ուսուցիչ, որ կը վայելէր բոլոր ուսանողներուն սէրն ու յարգանքը: Ուշագրաւ է այն, որ Ալենուշ Տէրեան իր տունը կտակած է Նոր Ջուղայի հայ համայնքին, որպէսզի այնտեղ կարենան բնակիլ կացարան չունեցող ուսանողները: Մինչդեռ ինք վախճանած է ծերանոցի մէջ։
4. Տիանա Աբգար (Անահիտ Աղաբեկեան) (1859-1937 թթ.)
Գրող, հրապարակախօս, հասարակական գործիչ, հայուհի Տիանա Աբգարը, որուն նախնիները սեռած են Նոր Ջուղայէն, ծնած է Արեւելեան Հընդկաստանի բրիտանական գաղութ Բիրմայի մայրաքաղաք Ռանգուն (այժմ՝ Յանգօ):Ան համաշխարհային պատմութեան մէջ իր տեղը գտաւ՝ դառնալով աշխարհի առաջին կին հիւպատոսը: Տ. Աբգար Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան դեսպան նշանակուած էր Ճափոնի եւ Հեռաւոր Արեւելքի մէջ՝ 1919-1920 թթ.-ին: Տիկին դեսպանի ժամանակակիցները կը պընդեն, որ ան տպաւորիչ արտաքին ու հմայք ունէր, իսկ երբ մտնէր պաշտօնական վայրեր եւ դահլիճներ, բոլորը անխտիր ոտքի կը կանգնէին: Տիանա Աբգարի ծննդեան անուն-ազգանունը Անահիտ Աղաբեկեան էր, սակայն 1890-ին Հոնքոնկի մէջ ամուսնանալով նորջուղայեցի Միքայէլ Աբգարեանի (Մայքլ Աբգար) հետ՝ ան այդուհետեւ ներկայացած է որպէս Տիանա Աբգար:
Աւելցնենք, որ Տ. Աբգարը թողած է գրական մեծ ժառանգութիւն՝ գիրքեր, բանաստեղծութիւններ եւ նամակներ։ Ան իր գրիչը ծառայեցուցած է իր ազգակիցներուն կրած անարդարութիւնն ու դժբախտութիւնը ներկայացնելու: Ուշագրաւ է նաեւ այն, որ Տիանա Աբգար իր ստեղծագործութիւններուն մէջ խօսած է մարդու իրաւունքներու մասին եւ պետական պաշտօն ունեցած շրջանի մը մէջ, ուր նոյնիսկ աւելի զարգացած երկիրներու մեծ մասին մէջ կանայք քուէարկելու իրաւունք չունէին։
5. Զապէլ Եսայեան (1878-1943 թթ.)
Մարդկութեան պատմութեան ամենախիզախ կանանց հնգեակին մէջ իր արժանավայել տեղը ունի հայ գրող, թարգմանիչ, հրապարակախօս Զապէլ Եսայեանը՝ կանանց իրաւունքներու պաշտպանութեան յառաջամարտիկը: Այս իրողութիւնը հաստատուած է ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ արեւմուտքի մէջ: Ամերիկեան հանրածանօթ պարբերականներէն մէկը անոր մասին գրած է հետեւեալը. «Զապէլ Եսայեան փայլուն կնոջ օրինակ է, որ ապրած է այնպիսի ժամանակներու մէջ, երբ խելացի ու հաստատակամ ըլլալը վտանգաւոր յատկանիշներ էին»:
Զապէլ Եսայեան ծնունդով Կոստանդնուպոլսէն ըլլալով՝ Սկիւտարի Սուրբ Խաչ վարժարանը աւարտելէն ետք, մեկնած է Փարիզ եւ հետեւած Սորպոնի ու Քոլեժ տը Ֆրանսի գրականութեան եւ փիլիսոփայութեան դասընթացքներուն։ Այնուհետեւ վերադարձած է Կ. Պոլիս, եղած Կիլիկիա եւ գրի առած է այդ տարիներուն տեղի ունեցող դէպքերուն ամբողջ ճշմարտութիւնը:Սակայն, անարդարութեան ի տես բողոքելն ու ճշմարտութեան մասին խօսիլը զինք մատնած են բազում հալածաքներու: Թէպետ 1915-ին ան կրցած էր խուսափիլ ձերբակալութենէ ու ապաստանիլ Պուլկարիա, ապա Թիֆլիս, բայց յետոյ՝ 1936 թուականին արդէն Խորհրդային Հայաստանի մէջ կը դառնայ ստալինեան ճնշումներուն զոհը: Այդուհանդերձ, ան նոյնիսկ ստալինեան բանտէն նամակներ կը գրէ խիզախութեամբ: Առ այսօր անոր մահուան հանգամանքները անյայտ կը մնան:
