Քեսապցիներու պատմութիւններուն մէջ բնութեան ներշնչումը կայ: Ծառը կրնա՞ս պոկել իր արմատէն, քեսապցին իր հողէն, իր պատմութենէն: Հողը բերք կու տայ, բերքը կեանք:Կեանքը նոր ակօսներ կը բանայ արտին մէջ ու կը ծլին նոր խնձորենիներ, նոյնիսկ եթէ խնձորի վաճառքը անշահաբեր փուլերէ անցնի, ճգնաժամ ըլլայ: Խնձորենին կրկին կը ծաղկի ու պճնասէր խնձորները հայկական շուրջպար կը բռնեն Քեսապի երկնաբարձ լեռներուն շուրջ՝ սակաւաթիւ դեղձենիներուն նախանձը շարժելով:

«Մեր կոյս լեռներուն վրայ բազմայարկ շէնքեր պատեցին ու պղծեցին անոնց կանաչապատ գեղեցկութիւնը: Օտարներ լեցուեցան այդ փարթամ բնակարաններուն մէջ ու գիւղի պարզ կեանքը ձեւափոխեցին», զսպուած բարկութեամբ մը կ’ըսէ 79-ամեայ բարձրահասակ, գեղադէմ Յովհաննէս Աղպաշեանը, որուն կեանքի պատմութ-եան վերնագիրն է Քեսապը, լուսանցքէն դէպի աջ՝ անոր ապրած լաւ օրերու յիշատակներն են, իսկ լուսանցքէն դուրս՝ տագնապալի օրերը: Որքան համբերատար պիտի ըլլայ մարդ, որ լուսանցքէն դուրս պահէ տեղահանութիւն, տնտեսական տագնապ, անապահովութեան զգացում ու իր պատմութեան վերնագիրով ներշնչուի, ներշնչէ:

Քեսապը թէեւ գիւղ է, սակայն ամէն յարմարութիւն ստեղծած է, որ Յովհաննէս պապիկը հողագործ ըլլալով մէկտեղ գրագէտ եւ բանիմաց մարդ դառնայ:

Ան յիշողութեան գուներանգ պաստառը բանալով, անաղարտ հայերէնով, որուն սակաւ կը հանդիպինք այս օրերուն, կը պատմէ.

Երբ կը կարդամ Ռաֆֆիի վէպերը, այնտեղ կը հանդիպիմ Քեսապի բարբառին մէջ օգտագործուող բառերու: Մեր բարբառին մէջ պարսկերէն բառեր ալ կան, կ’ենթադրեմ որ քեսապցիները բնիկ սալմաստցիներ եղած են: Այստեղ հայերու ներկայութիւնը աւելի քան ութը հարիւր տարուան պատմութիւն ունի,Կիլիկիոյ վերջին պատառիկն է Քեսապը, Քեսապի բարբառով խօսողներունը սակայն՝ ընդամէնը երեք հարիւր տարուան: Հաւանաբար Պարսկաստանի Սալմաստ քաղաքի հայաբնակ գիւղերէն գաղթած հայերէն սերած ենք», կ’եզրակացնէ ան:

Յովհաննէս Աղպաշեանի ծնողքն ալ բնիկ քեսապցի է, անցած է տեղահանութեան փուլերէն ու վերադարձած Քեսապ: Մեր պատմութեան մէջ սակաւ կը հանդիպինք աւաններու, որոնց բնակիչները երեք անգամ գաղթած, երեք անգամ ալ վերադարձած են: Զաւակները ընդմիշտ կանչող այս աւանին թախանձանքն ու անսպառ սէրը, բարձրաբերձ լեռներէն, անդնդախոր ձորերէն կ’արձագանգեն: Քեսապցիներու պատմութիւններուն ընդմէջէն միայն կարելի է ըմբռնել անոնց ուժգնութիւնը:

Յովհաննէս պապիկը ցոյց տալով մօտակայ բլուրներէն մէկուն վրայ բազմած գիւղական խորհրդաւոր բնակարան մը, կ’աւելցնէ.

 «Մեծ մօրս տունը այս վարինն էր: Հայրս ալ, մայրս ալ, ես ալ Քեսապ ծնած ենք: 

Օր մը Մարին կ’որոշէ փախչիլ: Որբանոցի վերակացուն իմանալով իր մտադրութիւնը կ’ապտակէ զինք: Մայրս 1906-ի ծնունդ էր, այն ատեն տասներկու տարեկան: Գիշեր մը, երբ որբանոցի սաները կարգով բաղնիք կը մտնէին, Մարին բաղնիքի պատին յենած ելեկտրական ձող մը կը նկատէ: Երկուքը պատուհանէն դուրս ցատկելով ձողէն կը կախուին ու կը փախչին: Հայ կին մը կը նկատէ զիրենք, անմիջապէս իր տունը կը տանի, կը լուայ, որբանոցի հագուստնին կը փոխէ եւ զիրենք կը տեղաւորէ շոքեկառքի մը մէջ ու կը ղրկէ Պոլսոյ հայկական որբանոցը: Կը հասնին որբանոց ու կը տեսնեն, որ ուրիշ աղջիկ մըն ալ թրքական որբանոցէն երկու անգամ փախչելու անյաջող փորձերէ ետք, երրորդին յաջողեր ու հասնելով նստեր է հայկական որբանոցի դրան դիմաց: Որբանոցը ամբողջ ոտքի կ’ելլէ: Տնօրէնն ու միսիոնարուհիները ներս կ’առնեն զիրենք: Վերջը, երբ Աթաթուրքը իշխանութեան կը հասնի, բոլոր որբերը կը վռնտէ Պոլիսէն: Ո՞ւր պիտի երթան…ամէն տեղ կը դիմեն, միայն Յունաստանը կ’ընդունի զիրենք, այն պայմանով որ իրենց որբերն ալ խնամեն: Կը համաձայնին, մէկ տարի ալ Աթէնք կը մնան, յետոյ անոր որ տէրը գտնեն՝ տուն կը ղրկեն: Քեռիս, որ 1918-ին վերադարձած էր Քեսապ, կը գտնէ Յունաստանի որբանոցին հասցէն ու ճամբու ծախսը կը ղրկէ տնօրէնութեան: Մայրս նաւով կը հասնի Պէյրութ, յետոյ քեռիս վարորդի մը հետ կը համաձայնի ու զինք Լաթաքիա բերել կու տայ: Լաթաքիայէն ջորիի վրայ նստած կու գայ, կը հասնի Քեսապ ու հե-ռուէն իսկ կը նշմարէ իր տունը: «Ասիկա մե՛ր թզենին է, այս տունը մե՛րն է» ըսելով ձեռքը կ’երկարէ, թուզ մը կը քաղէ ու կարօտով կը յօշոտէ զայն: Այսպէս կը հասնի տուն: Հայերը 1918-ին վերադարձեր էին Քեսապ, իրենց տուները շիներ ու տեղաւորուեր էին: Այս դէպքը տեղի կ’ունենայ 1923-ին:

Պապաս ալ վերադարձեր էր Քեսապ: 1927-ին ամուսնացեր է մօրս հետ: Երկու քոյր ունեցած եմ: Երրորդ քոյր մըն ալ, որ շատ գեղեցիկ եղած է, կապուտաչեայ: Ամէն մարդ կ’ըսէ եղեր, որ աղքատին զաւակը այսքան գեղեցի՞կ կ’ըլլայ, կապոյտ աչքերո՞վ կ’ըլլայ: Քոյրս կը հիւանդանայ, կը մահանայ: Տարիներ վերջ մեծ քոյրս Քարատուրան հարս կ’երթայ, պզտիկը՝ Հալէպ:

Հայրս մահացաւ1964-ին: 1973-ին ամուսնացայ: Ունեցանք երկու դուստր եւ երեք թոռնիկ: Աղջիկներս ալ հոս կ’ապրին»:

Յովհաննէս պապիկին կեանքը ելեւէջներու հանրագումար մըն է:

Քեսապցիին յատկութիւններուն մասին խօսելով, Յովհաննէս պապուկը չվարանեցաւ ըսելու, որ քեսապցիին յարաբերութիւնները քաղաքացիներուն հետ սահմանափակ եղած են: Քեսապցին ինքնամփոփ եղած է ընդհանրապէս:«Գիւղէն դուրս մարդու աղջիկ չէին տար: Վերջը սկսան մերձակայ գիւղեր հարս տալ: Հիմա օտարներու հետ ալ կ’ամուսնանան: Հիմա աղաւաղուեցաւ ամէն բան, օտարներ ալ խառ-նուեցան քեսապահայերուն»:

Քաղաքի կեանքին նիւթական, ճարտարագիտական բարիքները այնքան ալ չեն հետաքրքըրած քեսապցին: Քեսապի բնութիւնը, սլացիկ ծառերուն հպարտութիւնը, կենսաբոյր ծաղիկներն ու դալարիքը, կովերուն բառաչը, թոքեր, միտք ու սիրտ մաքրող օդը դժուար թէ լարուած, անհրապոյր կեանքով փոխարինէր քեսապցին: Սու-.3րիական պատերազմը, սակայն, մասամբ խախտած է այդ համոզումը, կենաց մահու պայքարը հեռացուցած էր յատկապէս երիտասարդները:

Մեր մտերմիկ զրոյցէն վերջ, զրուցակիցս զիս առաջնորդեց իրենց պարտէզը: Խաղողի հասուն ողկոյզները, կարմրաւուն խնձորները Յովհաննէս պապիկին տքնաջան աշխատանքին մասին կը խօսէին:

Հիւրասէր քեսապցիին կարելի չէր հրաժեշտ տալ առանց համտեսելու անոր պարտէզին բերքը՝ խնձորն ու խաղողը: