Սթիւ Տէտէեան.- Ներկայացուցիչներու Տան մէջ որդեգրուած բանաձեւին մասին երկար մեկնաբանութիւն ընելու պէտք չեմ զգար. միայն ըսեմ, որ անիկա արդիւնք էր Հայ Դատի յանձնախումբերուն եւ անոնց կողքին կանգնող մեր քաղաքականացած հանրութեան ու հայկական կազմակերպութեանց երկարատեւ աշխատանքին։ Թիւերը խօսուն են։ Բանաձեւին ի նպաստ քուէ տուաւ թէ՛ դեմոկրատ եւ թէ հանրապետական ներկայացուցիչներու բացարձակ մեծամասնութիւնը։ Մեր ճիգերուն կողքին, կարեւոր դեր ունեցան մեր Դատին ի նպաստ դիրքորոշուած բազմաթիւ ներկայացուցիչներ։ Որոշ մանրամասնութիւններ տրուեցան օրը օրին, լուրերուն ճամբով։

Ծերակոյտին պարագան իսկապէս որ ուշագրաւ էր։ Կ’ուզեմ արագօրէն անդրադառնալ այն իրականութիւններուն, որոնք ընկերացան Ներկայացուցիչներու տան քուէարկութեան, անկէ ետք թիւ 105 բանաձեւին Ծերակոյտին ներկայացման ու առաջին մերժումին, լուսարձակի տակ բերելու համար որոշ դրական գործօններ եւ ըսելու՝ որ քաղաքական հովերը միշտ չէ որ կը փչեն մեզի դէմ, երբեմն կը ստեղծուին նաեւ նպաստաւոր հովեր, ու եթէ պատրաստ ես, կրնաս օգտուիլ անոնցմէ, յառաջ տանիլ նաւդ։

Վստահաբար կը յիշէք, որ թիւ 296 բանաձեւին որդեգրումէն քանի մը օր ետք, Թուրքիոյ նախագահ Էրտողան Ուաշինկթըն այցելեց եւ տեսակցութիւն ունեցաւ նախագահ Թրամփի հետ։ Բոլորիս ծանօթ է Միացեալ Նահանգներու գործադիր իշխանութեան դիրքորոշումը. նախագահն ու անոր ցուցմունքներով շարժող Արտաքին Գործոց Նախարարութիւնը ընդհանրապէս բարի տրամադրութիւն չունին ցեղասպանութեան ճանաչման նկատմամբ, չեն ուզեր նեղացնել դաշնակից Թուրքիան, երբեմն կը խօսին թուրք վարիչներու լեզուով, թէ՝ այս հարցը պէտք է ձգել պատմութեան ու պատմաբաններուն եւ այլն։ Ներկայացուցիչներու տան մէջ խօսք առնողները առաւելաբար հարցին մօտեցան իրաւունքի, արդարութեան ու համամարդկային հարցերու ճիշդ մօտենալու կեցուածքներով։ Առարկութիւնները ըստ էութեան Ցեղասպանութեան ընդունման դէմ չէին ուղղուած, այլ կը ծածկէին քաղաքական հաշիւներ։

Թիւ 296 բանաձեւին որդեգրումը բնականաբար վրդովմունք պատճառեց թէ՛ Թուրքիոյ եւ թէ Սպիտակ տան շրջանակներուն։ Նախագահ Էրտողանի հետ հանդիպումին՝ նախագահ Թրամփ հրաւիրած էր նաեւ ծերակուտականներ, որոնց շարքին՝ Լինզի Կրէհէմը, եւ ցուցմունք տուած էր, որ Ծերակոյտը օրակարգի վրայ չդնէ, ո՛չ ալ որդեգրէ թիւ 105 բանաձեւը։ Կրէհէմ մէկն է պետական այն մարդոցմէն, որոնք կը հաւատան, թէ ամերիկեան շահերուն դիտանկիւնէն, պէտք չէ նեղացնել դաշնակից Թուրքիան։ Այս տրամաբանութեամբ ալ, երբ Ծերակոյտի 13 Նոյեմբերի նիստին Մենենտէզի կողմէ առաջարկ եղաւ քննարկելու եւ որդեգրելու թիւ 105 բանաձեւը, Կրէհէմ առարկեց եւ դէմ կանգնեցաւ հարցը քննարկման դնելու։ Ըստ Ծերակոյտի աշխատանքի դրութեան, եթէ որեւէ անդամ դէմ կանգնի հարցի մը քննարկման, այդ հարցը դուրս կը բերուի օրակարգէն։ Այդպէս ալ եղաւ։

Պէտք է արձանագրենք, սակայն, որ Թրամփ-Էրտողան տեսակցութեան պահուն, որոշ քննարկում տեղի ունեցած էր Ցեղասպանութեան եւ ներկայի մտահոգիչ զարգացումներու մասին։ Էրտողան պաշտպանած է մեզի ծանօթ՝ թրքական տեսակէտներն ու մերժողական կեցուածքը։

Յետոյ պատահեցան յետ-զարգացումներ։ Թրքական թերթերը նախագահներու հանդիպումին մասին հրատարակեցին որոշ տեղեկութիւններ, ուր ի միջի այլոց կ’ըսուէր, թէ Էրտողան անցեալի դէպքերուն մասին «դաստիարակչական լուսաբանութիւններ» տուած է խօսակիցներուն, ներառեալ նոյնինքն Լինզի Կրէհէմի։ Այս տեղեկութիւնները հասան Կրէհէմի եւ այլ ծերակուտականներու, որոնց շարքին կան անցեալին Ցեղասպանութեան բանաձեւի նախագիծ պատրաստողներ…

Զարգացումներուն մէկ այլ երեսն ալ կը կազմեն Միջին Արեւելքի մէջ Թուրքիոյ որդեգրած քայլերը։ Թուրքիա վերջին շրջանին, ինչպէս ծանօթ է, ՆԱԹՕ-ի անդամ ըլլալով հանդերձ, բաւական մօտիկ յարաբերութիւններ կը մշակէ Ռուսիոյ հետ, ռուսական զէնքեր կը գնէ, Սուրիոյ մէջ կը շարժի ամերիկացի դաշնակիցին հետ ոչ-համախորհուրդ, յաճախ ինքնագլուխ քայլեր կ’առնէ։ Ծանօթ են նաեւ քիւրտերուն դէմ անոր արարքները։

Այս բոլորը ամերիկեան քաղաքական ու զինուորական շրջանակներու մօտ որոշ տրամադրութիւններ կուտակած են Թուրքիոյ դէմ։ Էրտողանի կողմէ «դաստիարակութիւն» ստացողներ խայտառակուած ու վարկաբեկուած կը զգան։ Իմացած ենք նաեւ, որ Թուրքիոյ ի նպաստ դիրքաւորուած ծերակուտականներ, ինչպէս՝ Կրէհէմ, Փըրտիւ եւ Քրէյմըր, որոնք պատմական ճշմարտութեանց ծանօթ են եւ սակայն քաղաքական հաշիւներով ծանօթ ընթացքը որդեգրած, յստակ դարձուցած էին նախագահ Թրամփի, թէ իր ցուցմունքին միայն մէկ անգամ պիտի հետեւին, իսկ յաջորդին կրնան տարբեր վերաբերմունք ցուցաբերել։ Էրտողանի վարկաբեկիչ արտայայտութիւնները խոր դժգոհութեամբ ընկալուեցան այդպիսիներու կողմէ։ Այս փուլին, Թուրքիոյ վարքն ու դերը որոշ նահանջ արձանագրած են ամերիկեան դիտանկիւնէ:

Մէկ խօսքով, մեր երկարատեւ աշխատանքները այս փուլին գտան նպաստաւոր պայմաններ։ Երբ Ծերակոյտը 12 Դեկտեմբերին անգամ մը եւս օրակարգի վրայ բերաւ թիւ 105 բանաձեւը, ո՛չ մէկ առարկող ու ընդդիմացող եղաւ, բանաձեւը որդեգրուեցաւ շատ արագ, միաձայնութեամբ։ Սա անկասկած որ պատմական իրագործում է եւ կարեւոր յաղթանակ մը՝ մեր Դատը յառաջ մղելու իմաստով։

Ս.Տ.- Ճիշդ է ձեր նկատողութիւնը, սակայն ձեր ընթերցողներն ու մեր ամբողջ ժողովուրդը պէտք է ծանօթանայ Հայ Դատի Յանձնախումբի աշխատանքներուն բնոյթին։ Տասնամեակներէ ի վեր, մենք մեր հարցերը ներկայացուցած ենք «անկուսակցական» տրամաբանութեամբ. Տասնամեակներ շարունակ մենք գործած ենք միշտ պատրաստ ըլլալու տրամաբանութեամբ։ Այս ըսելով՝ ի մտի ունիմ երկու երես. մենք մեր Դատը կը հետապնդենք հեռու՝ քաղաքական ընթացիկ դաշտերու զարգացումներէն։ Մեր Դատը հայկական գետնի վրայ կուսակցական հարց չէ։ Թէեւ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը եղած է մեր Դատի գլխաւոր պաշտպանն ու դրօշակիր հետապնդողը, այսօր ալ ներշնչում կու տայ Հայ Դատի յանձնախումբերու աշխատանքներուն, սակայն հետապնդումը ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ տարողութիւն ունի եւ ամբողջ հայութեան հարցն է ներազգային գետնի վրայ։

Նոյն մօտեցումով՝ մեր Դատը փորձած ենք դուրս պահել ամերիկեան քաղաքական բանավէճերու դաշտէն։ Աշխատած ենք այն տրամաբանութեամբ, որ մեր Դատը մարդկային իրաւունքներու հարց է, իրաւազրկուած, ցեղասպանական զոհ գացած, հող ու ժառանգութիւն կորսնցուցած ժողովուրդի հարց է: Այս տրամաբանութեամբ աշխատած ենք տեղական, նահանգային թէ համա-ամերիկեան մակարդակներու վրայ։ Արդիւնքը եղած է այն, որ տարիներու ընթացքին, ամերիկեան նահանգներ ու քաղաքներ մէկ առ մէկ որդեգրած են Ցեղասպանութեան ճանաչման բանաձեւեր։ Ըսել կ’ուզեմ, աշխատած ենք «երկ-կուսակցական» զօրակցութիւն ապահովելու մօտեցումով, մեր կողքին շահած ենք թէ՛ հանրապետականներ, թէ՛ դեմոկրատներ, որովհետեւ երկուքին մօտ ալ կայ մարդկային իրաւունքներու եւ արդարութեան հետամուտ ըլլալու կամք, անկախ քաղաքական ծանօթ հաշիւներէ։ Եթէ այս իրականութեան ծանօթ ըլլաք, այլեւս զարմանալի պէտք չէ ըլլայ, որ երկու Տուները առանց նկատառելի վէճի, եւ միաձայնութեամբ, կամ՝ փոքրաթիւ ընդդիմացողներով որդեգրեցին թիւ 296 եւ 105 բանաձեւերը…

Ս.Տ.- Ճիշդ էք։ Արդարութիւնը միշտ ալ մեր կողքին եղած է, մենք ալ արդարութիւն պահանջած ենք, շեշտած ենք, որ Ցեղասպանութիւնը միայն հայութեան դէմ չէ գործուած, այլ ամբողջ մարդկութեան, սակայն գիտէք նաեւ, որ երբեմն քաղաքական եւ այլ հաշիւներ կը ճնշեն արդարութեան ձայնը։ Ինչպէս ըսի, Ուաշինկթընի մէջ կար Թուրքիոյ չվնասելու, Թուրքիան չնեղացնելու տրամաբանութիւն մը, սակայն քանի մը շարժառիթներ ի յայտ բերին, որ Միացեալ Նահանգները այլեւս կորսնցնելիք չունի։ Ռուսական գործօնը, քիւրտերու պարագան, «իսլամական պետութեան» զինեալներու ազատ արձակման եւ նման իրականութիւններ ցոյց տուին այս երկրի ներկայացուցիչներուն, որ անվստահելի դաշնակից մը դաշնակից չէ։

Անկախ մեր հարցէն, ծանօթ էք, որ Թուրքիոյ նկատմամբ ամերիկեան կեցուածքին մէջ այլ փոփոխութիւններ տեղի կ’ունենան։ Օրինակի համար, նոյն օրերուն, Թուրքիոյ դէմ պատժամիջոցներ որդեգրուեցան, այլ ժողովուրդներու ի նպաստ բանաձեւեր որդեգրուեցան՝ Թուրքիոյ դէմ։ Մեր դատին պարագան լուսարձակներ գրաւեց, մենք յաջողութիւն արձանագրեցինք եւ աւելի յառաջ անցանք, քան ուրիշներ, որովհետեւ մենք, ինչպէս ըսի, աւելի՛ պատրաստ էինք եւ մեր ետին ունինք տասնեակներով տարիներու աշխատանք։

Ս.Տ.- Բացատրեմ պատկերով մը։ Երբ կռիւի պիտի երթաս, մէկ օրէն չես կրնար պատերազմի դաշտ նետուիլ։ Զինուորը պէտք է մարզուի, զէնքի վարժուի, կռիւի ձեւերը սորվի, գիտնայ։ Մեր աշխատանքներն ալ այս տրամաբանութեամբ սկսած են տասնամեակներ առաջ։ Մի՛ մոռնաք, որ մեր Դատին հետապնդումը ունի երկար պատմութիւն, սկսելով Ցեղասպանութիւնը կանխող տարիներէն, անդրանիկ Հանրապետութեան անկումին յաջորդած փուլերէն, մինչեւ ՄԱԿ-ի կազմաւորումը, տարբեր երկիրներու, մասնաւորապէս Միացեալ Նահանգներու մէջ Հայ Դատի յանձնախումբերու կազմութեան փուլերը։ Յիշատակեմ, օրինակի համար, որ քանի մը օր առաջ, Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ մահացաւ մեր ընկերներէն Խաժակ Սարգիսեանը. ան եւ նմաններ մեծ դեր ունեցած են մեր աշխատանքներուն սկզբնաւորման ու տարածման մէջ, բացած են ներկայացուցիչներու եւ պետական այլ մարդոց հետ հանդիպումներու ճամբան։

Սկզբնական քայլերէն ետք, Հայ Դատի յանձնախումբերուն աշխատանքը աւելի քան 10 տարի առաջ թեւակոխեց կառուցային գործելաձեւի փուլը։ Սա մէկ քայլ անդին է, քան լիպիիստական աշխատանքները, որոնք մէկդի չենք ձգած յամենայնդէպս։

Ս.Տ.- Սա հետեւողական աշխատանքի՝ նախկինէն տարբեր ձեւ մըն է եւ կը նպատակադրէ ստեղծել մասնագէտ աշխատողներու ընդարձակ ցանց մը, ենթակառոյց մը։ Հաւանաբար մարդիկ զարմանան, եթէ ըսեմ, որ Ուաշինկթընի, Արեւելեան ու Արեւմտեան շրջանին մէջ մեր յանձնախումբերը կը գործեն հազիւ տասնեակ մը գործիչներով։ Այս իմաստով, որակական յառաջդիմութիւն մը արձանագրեցինք շուրջ 10 տարի առաջ, երբ Ուաշինկթընի մէջ ունեցանք մեր սեփական՝ Հայ Դատի գրասենեակը։ Անիկա թէ՛ քաղաքական շրջանակին եւ թէ պարզ անցորդներու աչքին մնայուն ներկայութիւն մըն է։ Երբեմն մարդիկ այդ գրասենեակը կը շփոթեն Հայաստանի դեսպանատան հետ, որ քիչ մը անդին է…։ Տարիներէ ի վեր, ստեղծած ենք վարժողական խմբակներ։ Եթէ մամուլին կը հետեւիք, գիտէք, որ երիտասարդներ կը ներգրաւուին մեր գրասենեակներու աշխատանքներուն, կը ծանօթանան քաղաքական գործին, քաղաքական մարդոց, որոշ վարժութիւն ու փորձառութիւն ձեռք բերելէ ետք՝ փափաքողներ աշխատանքի կ’անցնին կառավարական կամ քաղաքական գրասենեակներու մէջ, կը դառնան Հայ Դատի յանձնախումբերու իրողական գործակիցները. կը հետեւին առօրեայ դէպքերու, անուղղակի կերպով մեր ձայնն ու ձեռքերը կը դառնան պետական ու քաղաքական շրջանակներու մէջ, իրենց գործին կողքին՝ կը նպաստեն մեր Դատին ի խնդիր աշխատանքներուն։ Այդպիսի աւելի քան 60 աշխատող ունինք արդէն։ Անոնք կարեւոր աշխատանք տարին եւ կը տանին այս ու նմանօրինակ բանաձեւերու ենթահող պատրաստելու համար։

Ս.Տ.- Հայ Դատի յանձնախումբերն ու գրասենեակները կը գործեն շատ սեղմ պիւտճէով։ Վստահ եմ գիտէք նաեւ, որ անիկա կը գոյանայ հասութաբեր՝ տարեկան եւ այլ ձեռնարկներու ճամբով. մեր կողքին չունինք պետական կամ այլ նպաստներ։

Ս.Տ.- (Լայն ժպիտով մը) Թուրքիոյ հակահայ քարոզչութեան ու լոպիինկի աշխատանքներուն իսկական պիւտճէն երբեք ալ կարելի չէ գիտնալ։ Ինչ որ գիտենք, այսինքն՝ կատարած հրապարակային ծախսերէն դատելով, կրնանք ըսել, որ Թուրքիա տարեկան կը տրամադրէ մեր գործածածին առ նուազն 10-15 անգամը աւելի մեծ գումարներ։ Ստուգած ենք, որ տարեկան առ նուազն 50 կամ աւելի միլիոն տոլար կը ծախսեն Ցեղասպանութիւնը ժխտելու եւ այս իմաստով հակահայ քարոզչութիւն յառաջ տանելու համար։ Կան նաեւ «գաղտնի» պիւտճէներ։ Ծանօթ է, որ ամերիկեան ընկերութիւններ եւ զինական ճարտարարուեստը գործակցութեան դաշտեր ունի Թուրքիոյ եւ այլ երկիրներու հետ։ Այդ ընկերութիւնները, նա՛եւ քաղաքական նկատումներով, յաճախ որոշ պայմանագրութիւններ կը կնքեն Թուրքիոյ հետ, եւ կարելի չէ ստուգապէս ըսել, թէ Թուրքիա նման գործառնութիւններու ճամբով քանի՞ հարիւր միլիոն կամ միլիառ տոլարի շահ կ’ապահովէ։ Այդ բոլորը կը մտնեն Թուրքիոյ հակահայ աշխատանքներու անուղղակի՝ «գաղտնի» պիւտճէին մէջ, որովհետեւ, ինչպէս որ մարդս կրնայ հետեւցնել, այդպիսի ընկերութիւններ իրենց կարգին Թուրքիոյ ի նպաստ լոպիինկ կ’ընեն, դիրք կը ճշդեն եւ ազդեցութիւն կը բանեցնեն պետական մարդոց վրայ։ Աւելի չմանրամասնեմ, որովհետեւ պատկերը յստակ է։

Հակառակ այս անհաւասար պատկերին, հակառակ մեր պիւտճէական ու անձնակազմի սահմանափակութեան, կը տեսնէք, որ ինչպիսի՛ արդիւնքներու կը հասնինք, որովհետեւ, ինչպէս ըսի, մեր աշխատանքը երկարաշունչ եւ օրէ օր աւելի՛ մասնագիտական մակարդակի վրայ կը տանինք, մենք մեզ յարատեւօրէն կը պատրաստենք ու դրական զարգացումներու դիմաց պատրաստ վիճակի մէջ կը պահենք։ Արհեստավարժութիւնը այսպէ՛ս կը պահանջէ: Մեր փորձառութիւնները նոր դասեր կու տան մեզի։ Ի վերջոյ, մենք վստահ ենք, որ արդարութիւնը մեր կողքին է:

Ս.Տ.- Ձեւով մը՝ այո, սակայն մի՛ անտեսէք, չենք կրնար մոռնալ մեր հսկայական բանակը, որ կազմուած է մեր ժողովուրդի հարիւր-հազարաւոր զօրակիցներով։ Մեր ժողովուրդը, իր բոլոր հոսանքներով, յարանուանութիւններով ու տարբեր տարիքի անդամներով, մեր կողքին է միշտ։ Երբ որոշ աշխատանքի լծուած ենք, տասնեակ հազարաւորներ կ’ընդառաջեն մեր կոչերուն, կամաւորներ ձեռք կ’երկարեն մեզի, նամակներով ու ել-նամակներով կը մասնակիցին մեր աշխատանքներուն։ Չմոռնանք նաեւ նոյն խրամատներուն մէջ գործող հայկական այլ միաւորներ ու կազմակերպութիւններ, որոնց ճիգերը արհամարհելի չեն, բոլորիս ձեռքերը կը միանան իրարու։

Շեշտեմ. Հայ Դատի գործը հատուածական կամ մասնակի գործ չէ, այլ կը կատարուի ի խնդիր մեր ժողովուրդին, մեր հայրենիքին ու մեր հաւաքական իրաւունքներուն։ Երբ Հայ Դատի յանձնախումբը յաջողութիւն մը արձանագրէ, անիկա ամբողջ հայութեան համար յաջողութիւն է։ Այս իրականութիւնը մենք գործնապէս տեսանք, երբ ամբողջ հայութիւնը, բոլոր մակարդակներով ողջունեց այս յաղթանակը։

Ս.Տ.- Բնականաբար ունինք ճակատագրակից ժողովուրդներու զօրակցութիւնն ու գործակցութիւնը, եւ՝ փոխադարձաբար։ Թուրքիոյ կողմէ ցեղասպանական ոճիրներու զոհ գացած են յոյներ, ասորիներ, կիպրացիներ, քիւրտեր եւ այլն։ Քանի մը տարի առաջ կազմուեցաւ Միջին Արեւելքի քրիստոնեաներու պաշտպան խմբակը։ Իւրայատուկ պարագայ մըն ալ յիշեմ։ Ամերիկեան բանակի նախկին զինուորականներ, որոնք Միջին Արեւելք գործուղղուած են ու ականատես եղած են իսլամ ծայրայեղականներու դէմ քիւրտերու մղած պատերազմներուն՝ ամերիկեան բանակին կողքին, հիմա ձեւով մը դաւաճանութեան զոհ կը նկատեն քիւրտերը եւ բացասական տրամադրութեամբ կը դիտեն քիւրտերուն հանդէպ Թուրքիոյ վարմունքը։

Մեր կողքին ունինք նաեւ մարդկային իրաւունքներու պաշտպան կազմակերպութիւններ, ոչ-կառավարական միաւորներ եւ այլ, որոնք զօրակից են մեր արդար Դատին։

Ս.Տ.- Թրքական հակազդեցութիւնը նորութիւն չէ մեզի համար։ Ամէն անգամ որ երկիր մը՝ ժողովուրդին ներկայացուցիչը եղող խորհրդարան մը, կառավարութիւն մը կը կանգնի արդարութեան կողքին, Թուրքիոյ պետական վարիչները ծայրայեղական դրսեւորումներ կ’ունենան, կը խօսին սպառնալիքներու լեզուով։ Ասոր դիմաց, աշխարհը կը տեսնէ, որ այսօ՛ր ալ ցեղասպանական արարքներ տեղի կ’ունենան, հետեւաբար, նման արարքներու հանդէպ հայեցակէտի որոշ փոփոխութիւններ կ’արձանագրուին. այս բոլորը նպաստ կը բերեն մեզի։

Կայ նաեւ այլ գիծ մը, որուն կ’անդրադառնան Միացեալ Նահանգներ ու արեւմուտքցի այլ դաշնակիցներ։ Չէ մոռցուած, որ Թուրքիա անցեալ դարու 20-ական տարիներէն մինչեւ Բ. Աշխարհամարտի սկզբնական օրերը, դաշնակից-գործակից էր համայնավար կայսրութեան, յետոյ, որոշ օգտակարութիւն ունեցաւ նացիներուն։ Բ. Աշխարհամարտի աւարտին, Ռուսիա՝ այդ օրերու Խորհրդային Միութիւնը, պատժական տրամադրութիւններ ունէր Թուրքիոյ հանդէպ. Կարս-Արտահանի եւ Նեղուցներու հարցին պատմութիւնը ծանօթ է։ Պատերազմին աւարտէն ետք, Թուրքիոյ հակազդեցութիւններէն մէկն էր ՆԱԹՕ-ին անդամակցիլը, որպէսզի մտնէ Արեւմուտքի պաշտպանութեան հովանոցին տակ եւ ձերբազատի, ի միջի այլոց, Կարսն ու Արտահանը զիջելու ընտրանքէն։

Այսօր, Թուրքիա ՆԱԹՕ-ի ամէնէն հզօր անդամներէն մէկն է ու ամերիկեան զինուորական կարողութիւններուն իմաստով՝ կարեւոր յենակէտ մը։ Թուրքիոյ մէջ հաստատուած են ամերիկեան հիւլէական զէնքերու երկրորդ մեծագոյն պահեստը։ Նորագոյն զարգացումներուն լոյսին տակ, մտավախութիւններ կը զարգանան, որ Թուրքիա կրնայ տիրանալ այդ ռումբերուն։ Սա սպառնալիք կրնայ ըլլալ նաեւ Հայաստանին։

Ս.Տ.- Առաջին հերթին, պէտք է աշխատինք, որպէսզի նախագահն ու գործադիրը ձայնակցին ամերիկեան խորհրդարանին։ Պէտք է վերջ գտնէ «Մեծ Եղեռն» արտայայտութիւնը եւ ոճիրը կոչուի իր իսկական անունով. Ցեղասպանութիւն։

Այս որոշումները մեր ձեռքերը աւելի ազատ կը դարձնեն ու կը զօրացնեն, որպէսզի իրաւական ու Ցեղասպանութեան ծանօթացման աշխատանքները տարածենք դէպի նոր դաշտեր։ Օրինակի համար, Թուրքիոյ հետ գործակցական կապերը կրնանք սեղմումներու ենթարկել։ Արդէն այդ ուղղութեամբ աշխատած ենք եւ որոշ յաջողութիւններ ձեռք բերած, սակայն ասկէ ետք այս բանաձեւերը աւելի լայն յենարան կը տրամադրեն մեզի։

Բնականաբար ամէնէն կարեւոր թիրախը՝ Թուրքիան է, որուն շուրջ օղակը պիտի կարենանք աւելի՛ եւս սեղմել։ Ծանօթ է, որ մեր աշխատանքներուն եւ գործակից-զօրակիցներուն շնորհիւ, յաջողած ենք խզումներ ու դանդաղումներ բերել Թուրքիոյ հետ առեւտրական ու տնտեսական գործակցութեան մարզերու մէջ։ Այս գետնի վրայ եւս նորագոյն բանաձեւերը մեզի նոր յենարան կը տրամադրեն։

Այս ու նման բանաձեւեր նաեւ կը նպաստեն, որ Թուրքիոյ դէմ դատեր բանանք միջազգային ատեաններու մէջ. ամերիկեան, եւրոպական թէ այլ դատարաններու մէջ. դատեր՝ որոնք հետապնդեն անհատական ու հաւաքական կորուստներու վերականգնումը, հատուցումը։

Ս.Տ.- Անհատական գետնի վրայ՝ անհատ հայերու ունեցած կորուստներուն հետապնդումը. կալուածներ, ստացուածքներ եւ այլն։ Սա նորութիւն չէ, սակայն յաւելեալ թափ կրնայ ստանալ։ Նմանապէս՝ հաւաքական իրաւունքներ. ունեցած ենք դպրոցներ, եկեղեցիներ եւ ազգապատկան կալուածներ, որոնք խլուած են ու կրնան դատական հետապնդումներու դաշտեր ստեղծել։ Հոս ալ նպաստաւոր նախընթացներ ունինք։ Շուրջ հինգ տարի առաջ, այս երկրին մէջ որդեգրուեցաւ օրէնք մը, որ Թուրքիայէն կը պահանջէ փոքրամասնութիւններէ բռնագրաւուած կալուածներ, եկեղեցիներ վերադարձնել սկզբնական տէրերուն։ Թուրքիոյ կառավարութիւնը հարկադրուեցաւ քանի մը տասնեակ եկեղեցիներ վերադարձնելու, սակայն ատիկա միայն սկիզբն է։

Ս.Տ.- Ճիշդ է։ Սակայն հոն արդէն պէտք է խօսիլ պետական աշխատանքի դաշտին մասին։ Հայ Դատի յանձնախումբը իրաւասու չէ միջազգային իրաւական ատեաններու դիմելու՝ բռնագրաւուած Հայաստանի վերատիրացման նպատակով։ Ատիկա միջազգային հարց է, միջ-պետական։ Նման դատ կրնայ հետապնդել պետութիւն մը, այսինքն՝ Հայաստանի պետութիւնը՝ միջազգային մակարդակի վրայ։ Կը յուսանք, որ այս յաղթանակները մեր հայրենի պետութեան ալ ենթահող հայթայթեն, միջազգային ատեաններու մօտ Թուրքիոյ դէմ դատ բանալու եւ իրաւունք հետապնդելու համար։ Հայաստան ՄԱԿ-ի անդամ է, Հայ Դատի յանձնախումբը կրնայ անվերապահօրէն զօրակցիլ նման դատի մը։

Հայաստան ցարդ առաւելաբար իր դիմաց ունի ապահովութեան հարց։ Գիտենք. շրջապատուած ենք թշնամիներով, որոնք ամէն ճիգ կ’ընեն մեզ խեղդելու համար։ Կը տեսնենք նաեւ, որ ՆԱԹՕ-ի դաշնակից Թուրքիան ինչպէ՛ս կը գործածէ իր խաղաքարտերը եւ մօտիկութիւն կը խաղայ Ռուսիոյ հետ, որ որոշ մտահոգութիւն կը պատճառէ նաեւ մեզի։

Ս. Տ.- Մեր աշխատանքները երբեք դիւրին չեն եղած։ Միշտ աշխատած ենք հոսանքին դէմ։ Եթէ այս բանաձեւերուն որդեգրումը կարեւոր իրագործում է, պէտք չէ մոռնանք կամ անտեսենք այլ իրագործումներ եւս։ Յիշեցնեմ քանի մը օրինակ. քանի մը տարի առաջ, ամերիկեան կառավարութիւնը միջին արեւելեան դէպքերու լոյսին տակ հրապարակեց երկիրներու ցանկ մը, որոնք «իսլամական» էին եւ կը նկատուէին ծայրայեղականներու նպաստող երկիրներ։ Այդ ցուցակին մէջ, չես գիտեր ինչպէս, արձանագրուած էր նաեւ Հայաստանի անունը։ Մեր արագ աշխատանքին եւ բարեկամներուն մօտ միջամտութեան շնորհիւ, երեք օր ետք Հայաստանի անունը դուրս բերուեցաւ այդ ցանկէն։ Նմանապէս յաջողութիւններ իրագործուած են Հայաստանի ու Արցախի ի նպաստ յատկացումներու ոլորտին մէջ։ Քանի մը տարի առաջ, Միացեալ Նահանգներ կը պատրաստուէին իրենց ժամանակավրէպ դարձած կարգ մը զէնքերը, մասնաւորաբար ծովուժին պատկանող նաւեր նուէր տալ Թուրքիոյ, իբրեւ թէ Իրաքի ու Իրանի դէմ անոր պաշտպանողականը զօրացնելու համար։ Մեր բարեկամներէն՝ Պրէտ Շըրմընն էր որ յիշեցուց, թէ Թուրքիա ծովային սահման չունի Իրաքի ու Իրանի հետ։ Նուէրը չիրականացաւ։

Մեր յաջողութիւններուն շարքին էին այն արգելակումները, որոնց ենթարկուեցան Ատրպէյճանին ամերիկեան զէնքի վաճառքը՝ ամբող 9 տարի։ Յաջողութիւններ արձանագրած ենք Արցախի ի նպաստ բանաձեւերու որդեգրման մէջ։ Հայ Դատը կը նպաստէ, որ զինուորին կողմէ շահուածը պահպանուի։ Այս բոլորը կը նշանակեն, որ Հայ Դատ ըսելով, միայն Ցեղասպանութեան ճանաչում չենք հասկնար, իսկ Ցեղասպանութեան ճանաչումը միայն առաջին քայլն է։

Գալով մեր Դատի վախճանական յաջողութեան, այսինքն, մեր հողային եւ այլ իրաւունքներու վերականգնումին, կրնամ մէկ բան ըսել. մենք 100 առ հարիւր կարելիութիւնը ունինք վերատիրանալու մեր բոլոր իրաւունքներուն, այնքան ատեն, որ համոզուած ենք որ արդար դատ մը ունինք եւ չենք հրաժարիր անոր տէր կանգնելէ։ Հաւանաբար մտածենք, որ այդ իրագործումը այսօր-վաղը կրնայ չիրականանալ, սակայն ապագային անպայման որ իրականանալի է. եթէ մենք չհասնինք հոն, մեր զաւակները, յառաջիկայ սերունդները պիտի հասնին հոն։ Քանի մը տասնեակ տարի առաջ անկարելի նկատուած շատ բան՝ այսօր իրականացած է, կը մնայ որ տեսնենք, համոզուինք եւ նոր սերունդներն ալ աշխատանքի լծենք նոյն կամքով։

Այս դաշտին մէջ, Հայաստանն ալ անշուշտ ունի ի՛ր դերն ու բաժինը, թէեւ ընդհանրապէս կ’ըսուի, թէ մեր Դատը հիմնականին մէջ Սփիւռքի հայութեան կը վերաբերի, Արեւմտեան Հայաստանի ու Կիլիկիոյ հայութիւնն էր որ ցեղասպանութեան մատնուեցաւ ու անոր հողերը խլուեցան, սակայն մեր Դատը ամբողջ հայութեան դատն է, ինչպէս որ այսօրուան Հայաստանը ամբողջ հայութեան հայրենիքն է, Արցախի դատը նաեւ Հայաստանի եւ Սփիւռքի հայութեան դատն է։

Քիչ առաջ ըսի. Հայաստանը այսօր շրջապատուած է թշնամիներով ու ապահով չի զգար։ Այս վիճակը պիտի շարունակուի, այնքան ատեն, որ մեր թշնամիները չեն ընդունիր իրենց գործած ոճիրը, չեն մտածեր սխալները սրբագրելու մասին։

Ակնարկեցի նաեւ, որ յաջորդ փուլին, կրնանք Թուրքիոյ դէմ դատական հարցեր յարուցել։ Նման աշխատանք բնականաբար նեղ կացութեան պիտի մատնէ Թուրքիան, որ ինքզինք պիտի գտնէ աւելի ծանր՝ անբնական վիճակի մէջ։ Թուրքիոյ համար ալ նպաստաւոր է դուրս գալ անբնական վիճակէն, ձեւեր որոնել դրացիներուն հետ հաշտ գոյակցութեան եւ խաղաղ վիճակ ստեղծելու։ Ըսել կ’ուզեմ, հարցերը պէտք չէ դիտենք միայն հայկական դժուարութեանց անկիւնէն, այլ նաեւ տեսնել, թէ Թուրքիա եւս կրնայ նեղ կացութեան մատնուիլ, եւ մենք կրնանք գործակիցներու հետ ծանրացնել նման նեղ վիճակներ։ Այսօրուան դրութեամբ, Թուրքիա արդարութեան ուղղութեամբ քայլ առնելու մասին չի կրնար մտածել նա՛եւ այն պատճառով, որ բազմատասնեակ տարիներու իր քաղաքականութեան, ներքին քարոզչութեան եւ սուտ դաստիարակութեան պատճառով, նման քայլ իշխանութեան դէմ պիտի հանէ ժողովուրդը…

Երկար ժամանակի վրայ, Թուրքիա պիտի հասկնայ, պէ՛տք է հասկնայ, որ չի կրնար ընդմիշտ խաղաղ ու բնական պայմաններու հասնիլ՝ ուրիշներէ իր խլածներուն վրայ «նստած մնալով»։ Այս իմաստով, մենք առանձին չենք, մեր կողքին ունինք յոյները, կիպրացիները եւ այլ դրացիներ։ Հետեւաբար, դատական հետապնդումներով պէտք է Թուրքիան պաշարումի ենթարկել ամերիկեան, եւրոպական ու միջազգային ատեաններու մէջ։ Արդէն կը խօսինք աշխատանքի շատ ընդարձակ եւ մասնագիտական դաշտերու մասին, որոնց սկիզբին կանգնած ենք:

Այս բոլորով, ըսել չեմ ուզեր, որ մեր տեսադաշտէն պէտք է ամբողջովին դուրս ձգենք աննպաստ հաւանականութիւնները։ Այսօրուան աշխարհին մէջ, պետական շահերու, մրցակցութիւններու եւ գործակցութիւններու կողքին, չենք կրնար անտեսել այդ պետութիւններուն վրայ ազդեցութիւն ունեցող գործարար մեծ ընկերութիւնները, որոնք երբեմն սահմաններ չեն ճանչնար։

Վերջացնելու համար ըսեմ, որ նորագոյն պատմութեան մէջ այս իմաստով նախընթացներ կան միջազգային բեմին վրայ։ Հարաւային Ափրիկէի պարագան ամէնէն պարզ օրինակներէն մէկն է, եւ այսօր գիտենք, թէ ցեղային խտրականութեան դէմ պայքարին վախճանը ի՛նչ եղաւ։ Անշուշտ սա բաղդատելու մօտեցումով չեմ ըսեր, որովհետեւ որեւէ դատ կարելի չէ բաղդատել այլ դատերու հետ եւ հետեւութիւններ հանել. այլ ըսել կ’ուզեմ, որ մեր իւրաքանչիւր իրագործումէ ետք նոր սորվելիքներ ունինք։

Չմոռնանք, որ Ցեղասպանութեան 50-ամեակէն ետք էր որ մեր առաջին քայլերը առինք մեր Դատը միջազգային շրջանակներու մէջ օրինական եւ իրաւական միջոցներով հետապնդելու համար։ Անկախութեան կորուստէն ետք, թէեւ միջազգային բեմէն բոլորովին չէինք հեռացած, սակայն պարտադրաբար որոշ մեկուսացումի մատնուած էինք՝ պետական յենարանէ զրկուած ըլլալով: 50-ամեակէն ասդին բաւական ճամբայ կտրած ենք, դեռ բաւական ճամբայ ալ ունինք մեր առջեւ։ Այդ ճամբան պիտի շարունակենք առանց վհատելու, ո՛չ ալ պիտի յուսալքուինք, եթէ մեր կամքէն անկախ՝ ակամայ նահանջներու մատնուինք: