Իրականութիւն է, որ աւելի քան կէս տարիէ ի վեր այս անիծեալ քորոնան, մեզ` ոչ միայն ձեւով մը «բանտարկած» կամ ինքնամեկուսացուցած է, այլ` իր օրէնքներուն պարտադրանքով նաեւ մեր սովորական ժամանցներէն ալ զրկած: Այս ձեւով նոյնիսկ իբրեւ հաւատացեալներ Կիրակի օրերը հեռու մնացած ենք եկեղեցի երթալու մեր փափաք-սովորութենէն: Սակայն միւս կողմէն ալ, պէտք է ըսել, որ շնորհիւ արդի թեքնոլոճիաին մատուցած առաւելութիւններուն, մանաւանդ այս վերջինին պարագային՝ քորոնային դէմ, մենք «յաղթական» դուրս եկած ենք: Որովհետեւ ամէն Կիրակի օր մեր ուզած եկեղեցին կրնանք մեր տունը «բերել»: Նիւ Եորք, Տիթրոյիթ, Մոնթրէալ, Սիտնի եւ կամ Կլէնտէյլ, Պէյրութ եւ կամ ալ՝ Էջմիածին, ոչ մէկ հարց: Համակարգիչի կոճակներէն մէկուն ճշդուած մատնահարումով, արդէն մեր ցանկացած եկեղեցիին Կիրակնօրեայ արարողութեան կրնանք տեսակ մը «ներկայ գտնուիլ» եւ կամ հետեւիլ՝ պատարագ, քարոզ խոստովանանք: Հարց չէ: Մեր աչքին եւ քիթին տակ են այդ բոլորը:

Բայց կայ նաեւ լումային միւս երեսն ալ: Եկեղեցիները, մեծ ու փոքր, «պարապ» են՝ դատարկ: Միայն համակարգիչի պաստառին վրայ միշտ տեսանելի են պատարագիչն ու իր դպիր-սարկաւագները: Լսելի է նաեւ դպրաց դասին երգեցողութիւնը: Այսչափ: Մարդ-մարդասանք՝ այսինքն հաւատացեալ չկայ: Օրէնք է՝ արգիլուած: Եկեղեցիին նստարանները՝ անմարդ: Բացառիկ պարագային, ըստ օրուան իշխանութիւններու թելադրանք-արտօնութեան, կրնայիր հանդիպիլ տասը կամ առաւելագոյն քսան ներկաներու, որոնք բոլորն ալ դիմակներ կրած, անկարգ «ցանուած» են նստարաններուն վրայ: Ի՞նչ կրնաս ընել: Այս այսպէս է, կը համոզես դուն քեզ: էականը ժամերգութիւնն է, ո՛չ թէ նստարաններ գրաւող հաւատացեալներու թիւը: Ու միտքէդ «հարկաւ այս օրերն ալ օր մը պիտի անցնին» ըսելով, հաւատքով եւ յոյսով կը հետեւիս ժամերգութեան:

Ու Կիրակի մը, երբ դարձեալ ականատես կ’ըլլայի այդ ամայի նստարաններով եկեղեցիի մը արարողութեան, յանկարծ միտքս դէպի հեռուները գնաց: Այսպէս, տակաւին տարի մը առաջ էր, երբ Երեւանեան կիրակիներէս մէկուն, գրեթէ «պարապ» եկեղեցիի մը մէջ պատահած դէպք մը յիշեցի, որ բաւական ծանր «նստած» էր վրաս:

Ըսեմ, որ այդ օրերուն տէր եւ տիկին շաբաթներու համրանքով Հայաստան գացած էինք:

Մինչեւ հիմա մեծ յուսախաբութեամբ կը յիշեմ դէպքը: Յուլիսեան վերջին եւ տաք Կիրակի օր մըն էր: Կինս, հայրենի ՀՕՄ-ուհի իր ընկերուհիներուն հետ ծրագիր մը պատրաստելու համար կանուխէն ձգած էր յարկաբաժինը:  Մինակ մնալով, իբրեւ սովորական հաւատացեալ եւ մանաւանդ քահանայի թոռ, որոշած էի անպայման եկեղեցի երթալ, մեր բնակած շրջանէն դուրս գտնուող եկեղեցի մը: Տեսակ մը նորութիւն: Այս մասին, շէնքի պահակին՝ Սերկէին հարցուցած էի: Սուրբ Սարգիսը թելադրած էր ու տեղն ու ճամբան բացատրած: Ու մտադրեցի չորս կողմս դիտելով, կամաց -կամաց երթալ, «մէյ մըն ալ ա՛յս եկեղեցիին պատարագը լսեմ» ըսելով եւ ինքզինքս համոզելով:

Այդ առտու իսկապէս որ ինծի Երեւանը շատ գեղեցիկ թուացած էր: Թէեւ օդերեւութաբանները շատ «շոգ» օրուան մը գալուստը կանխատեսած էին, բայց տակաւին արեւը կարծես քէն ըրած էր եւ ամպերուն ետեւ ինքզինք պահած: Արթնցող փողոցներէն քալած պահուս, կը զգայի, որ հոս եմ, սեփական հողիս վրայ, եւ մտած եմ երազներուս աշխարհը եւ ամէն ինչ պատմութիւն էր: Ինծի համար դարձեալ յուզիչ բան մը կար օդին մէջ, հանդարտ, համով ու խորունկ կեանք: Շուրջս ալ, ոչ մէկ աճապարանքի պատճառ: Ուրախ-ուրախ եկեղեցի կ’երթայի: Հաւատքիս ակ եւ նոյնպէս՝ փնտռտուք: Հո՛ն Աստուծոյ շունչը զգալու եւ կարեւորը՝ Անոր հետ ի խորոց սրտէ, մտերիմ զրոյց մը ունենալու:

Ու նման մտածումներով վերջապէս հասած էի Սուրբ Սարգիս: Դրան մուտքին մուրացիկ երկու մայրիկներ ողորմութիւն կը խնդրէին: Հեռուէն արդէն երգեցողութիւնը լսելի էր: Ներս-դուրս, եկող-գացող հաւատացեալ չտեսայ: Դէմս կեցող եւ ճամբաս կտրող առաջին մուրացիկին ի տես, շուտով գրպանէս միակ մանրուք մետաղէ հարիւր դրամնոցս հանելով կամաց մը անոր ափին մէջ դրի:

-Է՛ս ի՞նչ ա՜,- յանկարծ պոռաց,- էս փո՞ղ ա… ըսելով շպրտեց լումաս:

Հաստատօրէն իմ հագուստէս կամ չեմ գիտեր «ինչպէ՞ս» կռահած ըլլալու էր, իմ ոչ «հայաստանցի» ըլլալս: Այնպէս կ’երեւէր, թէ ինծի «սփիւռքցի» մեծահարուստ մը կարծած էր: Անոր համար իր ակնկալութիւնները «լայն» բացուած էին:

Չպատասխանեցի: Քաղաքավարօրէն գլուխս աջ ու ձախ տարի ու գետնէն դրամս վերցնելով, այս անգամ միւս մուրացիկին տուի եւ անոր բարի մաղթանքները լսելով հասայ եկեղեցիի դրան մօտ: Երկու մուրացիկ եւ երկու նկարագիր: Ահաւասիկ նաեւ հայ տեսակաւոր մուրացկաններ: Ապա իբրեւ հաւատքիս կանչին արձագանգ, բանկալէն պզտիկ տոպրակ մը խունկ եւ քանի մը մոմ գնելով, առանց զանոնք վառելու, ձեռքիս մէջ ամուր բռնած մտայ եկեղեցի:

«Հաւատամք»ը նոր վերջացած ըլլալու էր: Գիտէի: Չէ՞ որ ես ալ տարիներով մեր այդ հին քաղաքի հին ու պատմական եկեղեցիէն ներս շապիկ հագած էի, մոմ ու խաչ բռնած, «Դանիէլ»ին գիրքը կարդացած:

Հոգեկան անդորրութիւն եւ պայծառութիւն գտած ըլլալով գրաւեցի գրեթէ ամայի նստարաններէն երրորդ շարքինը: Խորանին դիմաց եւ նոյնքան ալ մօտիկ: Ոտքի «Հայր մեր»ս արտասանելէս ետք նստայ: Եկեղեցւոյ մէջ «Կոմիտաս»ի պատարագը կը հնչէր: Այդ պահուն ինծի համար տարբեր հոգեկան կայք մը կար, անյայտ եւ նոյնքան ալ ներկայ: Հարազատ: Իսկապէս, որ ինքզինքս նորոգուած կը զգայի: Կարծես կրկին ծնած ըլլայի: Չէ՞ որ ասոր համար եկած էի: Ու այսպէս, երբ ես ինծի հազիւ ամփոփ վայրկեաններուս մէջ ծուարած էի, յանկարծ ականջիս անօրինակ ձայներ հասան:

-Արա՜, տեսնես ո՞վ ա նստել ի՛մ տեղը:

Խանգարուեցայ: Փորձեցի հետեւիլ արարողութեան, բայց չեղաւ: Ձայնը աւելի մօտեցած էր:

-Բարեկա՛մ, ես այս եկեղեցին եմ գալիս, եւ այս նստարանի վրայ՝ հենց ա՛յս տեղն եմ նստում:

Նստած տեղէս դարձայ ձայնին կողմը, դէմքիս զարմանք մը պատած: Հազիւ վաթսունի սահմաններուն մէջ մարդ մը, նիհարակազմ եւ դեղնած պեխերով, շատ ինքնավստահ ինծի  կ’ուղղէր խօսքը:

Ուրեմն հարցը «իրաւունք»ի մը հետ կապուած էր: Սխալմամբ իր տեղը «գրաւած էի»: Որպէսզի գոհացում տայի եւ առաջքը առնէի զանազան անպատեհութիւններու, կամաց մը մէկ մարդաչափ անդին, դէպի աջ սահեցայ: Տեղս տուի: Բայց…:

-Է՛դ տեղն էլ, կի՛նս է նստում,- ըսաւ համարձակ եւ աւելի բարձր ձայնով: Խնդուքս եկաւ: Չէի կրնար երեւակայել, որ հազիւ տասը հաւատացեալներով «լեցուն» այս գեղեցիկ եկեղեցիին մէջ, անպայման ա՛յս տեղը պէտք էր նստէր: Շատ զարմացայ: Դարձեալ անդին սահեցայ:

-Մնացածն էլ՝ ընտանիքիս անդամները,- ըսաւ ծանր ժպիտով ու թաւ ձայնով, տիրական ու ծանր շեշտով մը աւելցուց,- Լաւ կը լինի, որ դո՛ւ ուրիշ տեղ նստե՛ս -, կարծես աչքերուն մէջ կայծակ ըլլար եւ ռունգերէն մուխ՝ իսկ գլխուն մէջ ալ՝ հրաբուխ:

«Հարցը» իսկապէս ծանր եւ բաւական լուրջ կ’երեւէր: Մէկ խօսքով արժանապատուութեան մը խորտակումը: Նշմարելի էր: Ուստի ոտքի ելայ: Պատարագ-մատարագ շատոնց շոգիացած էր: Մէյ մը վերէն վար իրեն նայեցայ: Հաստատապէս հիմա «ազգային» կարեւոր հարց մը կար: Ըլլալու էր եւ պէտք էր այս մէկը շուտով լուծուէր, որովհետեւ ե՛ս «օտար» մը, «մեծ» յանցանք մը գործած էի, այսքան պարապ նստարաններով լեցուն եկեղեցիին մէջ, մէկու մը անձնական տեղը «գրաւելով»: «Յանցաւոր» մըն էի: Անոր համար այս մարդուն յօնքերը վեր վար սկսած էին ցատկել: Երեսը կծու ու կաս-կարմիր: Նաեւ զգալի էր, որ անհամբեր ու «կատղած», իմ առնելիք քայլիս կը սպասէր: Մտածեցի պատասխանեմ ըսելով.-

-Հէ՜յ բարեկամ ջան, հէ՜յ հայրենակից ջան, տե՛ս, լիքը պարապ տեղեր կան…: Բայց առիթ չտուաւ: Դարձեալ տեսակ մը սարսափով մկրտուած խօսեցաւ,- Արա՛, լա՛ւ կը լինի… վեր կա՛ց, գնա՛, գնա՛…է՜հ….,- ըսաւ՝ աչքերուն մէջ բռնած մեծ եւ խիստ բարկացոտ հարցականով մը: Հասկնալի էր: Պէտք էր տեղի տայի, պարզապէս անհամ իրավիճակի մը ծնունդէն խուսափելու համար:

Մարդը՝ մտքին մէջ շարած էր խնամքով եւ քով-քովի իր բոլոր արդարացուցիչ փաստերը:

Մէկ խօսքով, առարկայական պատճառ: «Չօճուխութիւն», պիտի ըսէր ողորմած հայրս: Բայց իսկապէս հազուագիւտ ու տարօրինակ երեւոյթ մըն էր:

Յիշեցի, որ ծնողքս փոքր տարիքիս, ինծի միշտ ըսած էր, թէ ես տեսակ մը «բախտաւոր» զաւակ մըն էի, որովհետեւ «նոյնիսկ մեծ բազմութեան մը մէջ, եթէ երկինքէն քարի պզտիկ կտոր մը իյնալու ըլլար, անպայման, իմ գլխուս կ’իյնար»: Տեսակ մը «ծուռ» բախտ: Ահաւասիկ՝ փաստը: Ուստի որոշեցի «նահանջել»՝ զիջիլ: Ու տեղս տուի: Ինք կարծես զգաց իր յաղթած ըլլալը եւ բաց բերանով եւ երկարօրէն միայն ինծի նայեցաւ ու քայլերուս հետեւեցաւ:

Ամէն սիրտի չէ տրուած ամբողջ խորութեամբ յայտնել մտածածը: Ահա իմ պարագաս: Անձայն փորձեցի հեռանալ: Բայց զգացի, որ սիրտս բռնուած աղաւնեակի նման կը թփռտար: Քալեցի դէպի դուռ: Դուրս: «Պատարագս» մնաց ներսը: Մոմերս փակ ափիս մէջ սեղմած ելայ: Պէտք էր առաջին վայրկեանէն իսկ ճանչնայի այս «մարդը»: Վերջապէս ի՜նչ մարդ:

Իմ կարծիքով այս մէկը ատելութիւն էր, ուրիշ ոչինչ: Ուժի անիմաստ, սակայն յստակ ցուցադրութիւն՝ իր կնոջ եւ ընտանիքի անդամներուն ներկայութեան: Խաւարամիտ մարդ: Տակաւին սովետական տարիներէն մնացած՝ ախտ:

Ահա այսօրուան տիրող նկարագիրներէն հարազատ օրինակ մը: Տխուր եւ իրաւ:

Պատմութեան ընթացքին շատ յաճախ կորսնցուցած ենք թագաւորութիւններ, պետականութիւն, հող եւ տարածքներ, մշակութային արժէքներ, տուած ենք մեծ թիւով զոհեր եւ նահատակներ, իսկ հիմա ալ կանգնած ենք «աշխարհի» առջեւ, եւ եկեղեցիի մը չոր ու ցամաք նստարանին վրայ, մեր «տեղը» եւ կամ «իրաւունքը» կը պահանջենք՝ յամառօրէն: Նոյնիսկ, յանուն ամէն ինչի, պատրաստ ենք ուժ ցուցադրելու: Այսպէս՝ «քաջաբար», ե՛ւ «զոհուելու», ե՛ւ «յաղթանակելու»: Մէկ խօսքով, ամէն գնով վերատիրանալու մեր «ես»էն ծնած այս չնչին սակայն «մեծ» իրաւունքին: «Մարտունակութիւն»: Վրաս գրէ՜:

Ահա, հո՛ս է մեր մարդկային այն սխալ բազկերակը, որ մեզ յաճախ յուսախաբ ըրած է եւ կ’ընէ: Հակառակ այս օրերուն մեր ներքին ու արտաքին ծանրակշիռ պայմաններուն եւ իրավիճակին, հաւանաբար եւ վստահաբար այս «մարդուն» նման տակաւին շատեր ալ կան, որոնք ուրիշ «գործ» չունին եւ միշտ կը պտտին տափակ հարցերու եւ խօսքերու վրայ: Անհամ պատկեր: Ամօթալի եւ նոյնքան ալ՝ ցաւալի: Բա՛ց…:

-Ե՞րբ պիտի «մեծնանք»,- անդադար հարց կու տար մտահոգ ուղեղս: Ե՞րբ մեր «ես»ը պիտի փոխարինենք մեր «մենք»ով: Ե՞րբ քաջութիւնը պիտի ունենանք նման «բաներ» իրարմէ զանազանելու: Ե՞րբ էականը անհեթեթութենէն զանազանել պիտի գիտնանք: Ե՞րբ պիտի սորվինք քիչ մը աւելի անձնուէր, բարեկիրթ ու մանաւանդ համբերատար եւ շնորհապարտ ու հանդուրժող ըլլալ իրարու հանդէպ եւ ապա՝ հայրենիքին: Դո՛ւք ըսէ՛ք: Ես չեմ գիտեր:

Անոր համար էր, որ այդ վայրկեանին, այդ անմոռանալի Կիրակի օրը, նոյն այդ եկեղեցիին մէջ, տեղս տուած էի, արձանացած լռութեանս հետ, անտեսելով ամէն «մանրուք»:

Բայց այդ որոշումովս, իբրեւ հայ մարդ, իրապէս ես ինծի «յաղթանակած» կը համարէի:

Գէորգ Պետիկեան