Ինչո՞ւ սկսաւ Արցախեան պատերազմը, Ինչպէ՞ս կարելի էր խուսափիլ այդ պատերազմէն եւ չհասնիլ այսօրուան ողբալի վիճակին։ Այս հարցերուն յստակ բացատրութիւն տուած է Ռուսիոյ նախագահ Վլատիմիր Փութինը՝ Զորի Բալայեանին ուղղուած իր «Ինչո՞ւ եղաւ այդպէս» բացատրական նամակով, ուր մասնաւորապէս կ’ըսէ՝ «Ձեր ժողովուրդը, Ձեր զինուորն ու սպան պայքարած են առիւծաբար, ես կը խոնարհիմ անոնց բոլորին առջեւ՝ անկախ ամէն ինչէ, բայց պայքարողներուն միւս հատուածը՝ իշխանութիւն կամ առաջնորդ կոչուածը, ցաւօք, արեւմուտքի իրենց սուվերէններու թելադրանքով կը կռուէր ընդդէմ մեր շահերուն: Այստեղ «կռուիլ» բառը պէտք է առնել չակերտներու մէջ, քանի որ այդ առաջնորդները ոչ թէ կը կռուէին Ձեր պատկերացուցածով, այլ կ’իրագործէին խոշորագոյն ծրագիր մը»1:
Նոյն հարցումներուն պատասխանը տուած է նաեւ Հայաստանի երկրորդ նախագահ Ռոպերթ Քոչարեանը, վերջերս տուած իր հարցազրոյցին ընթացքին շեշտելով, որ պատերազմի երրորդ օրն անգամ, երբ դեռ քանի մը քմ կորսնցուցած էինք եւ տուած 500 զոհ, կարելի էր պատերազմը կանգնեցնել եւ կանխել այսօրուան հետեւանքները։
Այն, որ նախկին իշխանութիւնները սուրբ չեն եղած՝ (իմ կարծիքով աշխարհի մէջ արդար իշխանութիւն գոյութիւն չունի) անհերքելի փաստ է։ Փաստ է նաեւ այն, որ այս պատերազմը ողբալի ընթացք ու հետեւանք ունեցաւ՝ ներկայ իշխանութեան ոչ ռուսամէտ եւ ապիկար կառավարման՝ ձախող եւ այլ նպատակներ հետապնդող գործելաոճին պատճառով։ Այս մասին կը վկայեն բազում քաղաքական գործիչներ, ռազմագէտներ, պատերազմին մասնակից զինուորականներ ու բանիմաց այլ մասնագէտներ։ Հետեւաբար, պէտք է բաց աչքերով նայիլ իրականութեան եւ կողոպուտը տարբերել կողոպուտին հետ զուգահեռ ընթացող դաւաճանութենէն…
Իսկ ի՞նչ իրավիճակ կը տիրէր Հայաստանի մէջ՝ պատերազմի 44 օրերուն ընթացքին…
Մօտ 20 տարի է Հայաստանի մէկ մասնիկն եմ, սակայն անցնող երկու տասնամեակներուն ընթացքին, Հայաստանի հասարակութիւնը այսքան միասնական չէի տեսած, որքան պատերազմի օրերուն։
2016-ի քառօրեային ալ միաւորուեցանք, սակայն, բարեբախտաբար պատերազմը շատ կարճ տեւեց եւ չհասցուցինք զգալ ու ապրիլ այն՝ ինչ տեսանք այս պատերազմի 44 օրերուն ընթացքին։ Հաւանաբար պատերազմը երկար տեւելէն բացի, անոր նախորդող երկու տարիներուն այնքա՛ն պառակտում սերմանուեցաւ, որ պատերազմական օրերու միասնութիւնը առաւել ցայտուն դարձաւ եւ մի քանի օրուան ընթացքին պառակտուած ամբոխը վերածուեցաւ ազգի։
Այդ օրերուն իշխանութիւնը գրեթէ լուռ էր, պառակտող լայվերը դադրած էին եւ ողջ հայկական աշխարհը պարուրուած էր «յաղթանակ»ի մթնոլորտով։ Սփիւռքի զարթօնքն ու մշտական աջակցութիւնը բոլորիս յայտնի էր, սակայն, պէտք էր տեսնել եւ հոգեպէս փառաւորուիլ՝ տեսնելով Հայաստանի հասարակութեան ինքնակազմակերպումը, նուիրումը, հայրենասիրական ոգին… ընկոյզ վաճառող վեցամեայ Մհերէն մինչեւ իրենց ունեցած միակ կովը վաճառած ու դրամը հիմնադրամին նուիրած թոշակառու զոյգը, հակառակ կեանքի դժուար պայմաններուն իրենց ներդրումը ունեցան յաղթանակ կերտելու գործին մէջ։ Զինուորի կարիքները ապահովելը, ոգի ու ջերմութիւն փոխանցելը դարձած էր առաքելութիւն։ Հայ զինուորին սխրագործութիւնները, հերոսական համբաւը իրաւացիօրէն տարածուեցաւ աշխարհով մէկ։ Ողջ Հայաստանը ողողուած էր Հայոց եռագոյնի եւ Արցախի դրօշներու սփռած մաքուր ու հայեցի շունչով։ Հասարակական ցանցերու մէջ միայն բարութիւն եւ իրարու աջակցելու մթնոլորտ կը տիրէր, կ’ապրէինք մեր երազած Հայաստանին մէջ՝ ամուր կառչած մեր հողին եւ առաւել քան վստահ, որ պիտի յաղթենք…
Վրայ հասաւ սեւ թուղթը ստորագրելու չարափաստիկ օրը, տխրահռչակ յայտարարութիւնը արտասանեց Արցախի նախագահի մամլոյ խօսնակը։ Առաջին պահերուն, բոլորը համոզուած էին, որ տուեալ պաշտօնեայի էջը ազերիներու կողմէ յարձակման ենթարկուած է… որովհետեւ ստեղծուած «յաղթական» մթնոլորտին մէջ, միայն ազերին կրնար նման լուր հաղորդել։ Աւելի ուշ, նոյն պաշտօնեան հաստատեց լուրին ճշմարտութիւնը, անոր յաջորդեց Հայաստանի վարչապետին յաղթանակածի ժպիտով եւ առանց նուազագոյն ցաւ անգամ զգալու հաստատումը… դարձեալ պառակտող լայվեր, մոլորեցնող «արդարացումներ»… եւ քանի մը օրուան ընթացքին ցաւալիօրէն դարձանք այնպէս, ինչպէս մեզ բնութագրեց Ռուսիոյ նախագահը՝ «Ձեր ժողովուրդը այլեւս հաւաքական իմաստով չունի գերխնդիրներէն կարեւորագոյնը, այդ հզօր ազգը բարոյապէս ոչնչացուած է իր իսկ ղեկավարութեան կողմէն, եւ այժմ աչքիս առջեւ է ֆիզիքական գոյութիւնը քարշ տալու ելած թափառական ամբոխ մը»:
Պատերազմի աւարտը յայտարարելէն ետք, դիրքերէն վերադարձած գնդապետներէն մինչեւ կամաւորական ու ժամկէտային զինուորներ, պատմեցին իրենց տեսածին եւ գիտցածին մէկ մասը, անոնք կը վստահեցնեն, որ պատերազմի ընթացքին եղած են այնպիսի դաւաճանական իրադարձութիւններ, զորս լսելով ապրելու ուժ պիտի չունենանք…
Պատերազմի մասնակից մը կը վկայէ. «Մենք հրամանատար չենք ունեցած, սարի ետեւ ունեցած ենք սպայ մը, որ պատերազմի ժամանակ զօրքը կռուի մէջ չէ մտցուցած, օգնութիւն ուզած ենք, բայց չէ հասած…»։
«Հայոց Ազգային Գվարտիա» ՀԿ հիմնադիր Արշակ Զաքարեան կ’ըսէ. «Ես փաստեր ունիմ եւ պիտի ապացուցեմ, որ պատերազմէն մէկ օր առաջ, 30 մարտական սպայ՝ մայոր, փոխգնդապետ եւ գնդապետ, կանչած եւ ըսած են, որ դիմում գրեն ու զինուորական ուժերէն հեռանան»։ Անոր խօսքով հեռացուած մարտական սպաները անոնք էին, որոնք երբեք նահանջի հրաման պիտի չկատարէին, այսինքն՝ մեկուսացուած են ամենավստահելիները…
ՀՀ պետական եւ քաղաքական գործիչ, «Ազգային անվտանգութիւն» կուսակցութեան նախագահ Գառնիկ Իսակուլեանի վկայութեամբ 1400 անցագիր տրուած է հայերէն գիտցող ազերիներու, որոնք Հայաստանի կողմէն մտած են Արցախ ու յարձակում գործած…
Բոլոր վկայութիւններն ու փաստերը հիմք կը հանդիսանան մտածելու, որ Հայաստանի իշխանութիւնը ամէն ինչ ըրած է երկիրը պարտութեան մատնելու եւ զայն թուրքին յանձնելու ծրագիր իրականացնելու համար։ Բոլոր ականատեսները որեւէ կասկածէ վեր կը դասեն, յատկապէս Շուշին ու Հադրութը թշնամիին «նուիրելու» իրողութիւնը։
Շուշին յանձնելու յաջորդ օրը, նոյն Նիկոլ Փաշինեանը, որ 1 Մարտի դէպքերուն իր ուրախութիւնը յայտնեց ըսելով. «Հոգիս փառաւորւում ա, երբ տեսնում եմ, թէ ոնց էք դուբինկաները խլում միլիցիայից», ապա կոչ ըրաւ «Մենք պէտք է այսօր վերջնականապէս մաքրենք մեր քաղաքը ղարաբաղցի տականքներից», նոյն արարածը, Ազգային ժողովէն ներս նախ Շուշին անուանեց գորշ քաղաք, ապա՝ Շուշիի փոխարէն օգտագործեց «Շուշա» թրքական անուանումը…
10 Նոյեմբերէն ի վեր, Հայաստանի եւ Արցախի մէջ անորոշութիւն է յատկապէս սահմանամերձ շրջաններու գծով. բնակիչները չեն գիտեր, թէ ինչպէ՛ս պիտի անցնին սահմանը, թշնամին որքա՛ն պիտի մօտենայ իրենց գիւղին կամ քաղաքին, ինչպէ՛ս պիտի պաշտպանուի սահմանի եւ այնտեղ ապրող բնակչութեան անվտանգութիւնը:
Հայաստանի իշխանութիւնները այնպէս ալ յստակ չյայտնեցին Հայաստանի եւ Արցախի սահմանները ուրկէ կը սկսին եւ ուր կը վերջանան։ Ամէն օր, Արցախի շրջանի մը բնակիչները ժամեր առաջ կը տեղեկանան, որ իրենց օրրանը յանձնուած է թշնամիին, որեւէ յարմարութիւն չի ստեղծուիր զիրենք տեղափոխելու համար, իւրաքանչիւրը կը պարտաւորուի հաշուած ժամերու ընթացքին որոշել իր ընելիքը եւ ազերիներու ծաղրով ու նուաստացումով իր բնակարանէն հեռանալ՝ դէպի անորոշութիւն… շատեր հեռանալէն առաջ կը հրկիզեն իրենց տուները՝ թշնամիին չձգելու համար։
Արցախի եւ Հայաստանի շրջաններու պաշտպանութիւնը հիմա յանձն առած են կամաւորական խումբերը, որոշ համայնքապետներ ու գիւղապետներ։ Արցախի Քաշաթաղի շրջանի Աղաւնոյ գիւղի հայրենադարձ գիւղապետ Անդրանիկ Չաւուշեան կը վկայէ, որ իրենց գիւղը կը պաշտպանեն գիւղի տղամարդիկ, որոնք որոշած են չհեռանալ գիւղէն։ Գիւղին մէջի ճանապարհը կ’ապահովեն ռուսերը, քանի մը մեթր հեռաւորութեան վրայ կը տեսնեն ազերիները։ Պետական մարմիններէն յստակ պատասխան չեն ստացած գիւղի կարգավիճակին մասին, սակայն ան համոզուած է, որ հայկական դրօշը պէտք է ծածանի համայնքապետարանին վրայ եւ իրենք պէտք է մնան այնտեղ, որովհետեւ իրենց մնալով կ’երաշխաւորուի նաեւ Ստեփանակերտի ժողովուրդին գոյատեւման հարցը։ Աղաւնոյի գիւղապետը կը յայտնէ նաեւ, որ իրենց գիւղի տարհանումը եղած է կազմակերպուած, իշխանութիւնները խրախուսած են գիւղացիներուն հեռանալը՝ անոնց վառելանիւթ եւ փոխադրամիջոց տրամադրելով։ Այստեղ պէտք է յիշեցնենք, որ նոյն կարելիութիւնը չէ ստեղծուած ազերիներուն յանձնուած գիւղերու հայերուն համար։
Հայաստան երբեք այսքան անտէր չէ եղած, Հայաստանի մէջ այսօր չկայ իշխանութիւն, հազարաւոր նահատակուած, անյայտ ճակատագրի արժանացած, գերեվարուած զինուորներու ծնողներ անորոշութեան մէջ են, մէկ գերատեսչութենէն միւսը կ’երթան, բայց իրենց զաւակներուն մասին որեւէ տեղեկութիւն չեն ստանար։ Պատերազմը դադրեցնելու յայտարարութենէն ետք անգամ մէկ տասնեակէ աւելի հայեր գերեվարուեցան…Բոլորիս յայտնի է թէ ինչ չարչարանքներու կ’ենթարկուին մեր գերիները, բայց ՀՀ ԱԺ թրքամէտ պատգամաւորը կը յայտարարէ, որ ազերիները լաւ կը վարուին հայ գերիներու հետ։
Հայաստանէն տարածք կը կորսնցնենք եւ ամէն օր նոր տարածք կորսնցնելու սպառնալիք կայ: Այսօր չկայ ոսկիի հանքը, Սիւնիքի Արաւուս շրջանի, Գորիս-Կապան ճանապարհի մէկ հատուածը, որ ըստ քարտէզի, կ’անցնի Ատրպէյճանի Ղուպաթլուի շրջանով, կը խօսուի այլ շրջաններ յանձնելու մասին եւս… Մինչ 9 Դեկտեմբերին ՀՀ փոխվարչապետ Տիգրան Աւինեան կը յայտնէ, որ ՀՀ-ի ու Ատրպէյճանի միջեւ իրաւական սահման վերջնականապէս արձանագրուած չէ, միաժամանակ աւելցնելով. «ՀՀ սահմանէն այս կողմ որեւէ բան զիջուած չէ եւ չի կրնար ըլլալ»։
Այսօր այնքան անտէր ենք, որ Հայաստանի մտաւոր հասարակութիւնը Ռուսիոյ դեսպանութեան կը դիմէ գերիներու եւ անյայտ զինուորներու հարցով զբաղելու խնդրանքով, իսկ ՀՀ նախագահ Արմէն Սարգսեան Հայաստանի ու Ատրպէյճանի միջեւ սահմանագծման աջակցելու հարցով նամակ կը յղէ Ռուսիոյ նախագահ Վլատիմիր Փութինին:
Իսկ Փութինը, մինչ այդ, Հայաստանի ներկայ իրավիճակին մասին վերոյիշեալ նամակին մէջ ըսած է հետեւեալը. «Այժմ ստիպուած եմ զգուշացնելու. ռուսական դրօշի առկայութիւնը ՀՀ-ի մէջ՝ ձեր դրօշին փոխարէն, շատ բան պիտի փոխէ ձեր հոգիներուն մէջ: Մտածեցէք ա՛յս մասին եւ մի՛ կործանէք ձեր հաւաքական գոյութեան վերջին հիմնաքարը»:
Այս պատերազմին իշխանութիւնը պարտուեցաւ, կամ ամէն ինչ ըրաւ որ պարտուի, կորուստներ կրեց հայ ժողովուրդը, վտանգուեցաւ մեր գոյութիւնը եւ վիրաւորուեցաւ մեր արժանապատուութիւնը, իսկ միակը, որ յաղթեց հայ զինուորն է, այդ նոյն յաղթող զինուորները այսօր հրապարակի մէջ կը կազմեն այն կորիզը, որ կը պահանջէ Նիկոլ Փաշինեանի հրաժարականը՝ հայրենիքի մնացորդը փրկելու եւ Արցախը ետ բերելու վճռակամութեամբ… Այդ երիտասարդութիւնը մերօրեայ հերոսներն են, վաղուան յոյսն ու լոյսն են, հայու արժանաւոր տեսակը, Հայկի իսկական ժառանգորդները, որոնք անպայման պիտի յաղթեն…
Նայիրի Մկրտիչեան
Աղբիւր- «Գանձասար-Բացառիկ 2021»