Նոր ու ար­հես­տա­վարժ մի­ջոց­նե­րը կր­ճա­տե­ցին հե­ռա­ւո­րու­թիւն­նե­րը, ժա­մա­նակ­նե­րը եւ ամ­բողջ աշ­խար­հը դրին ափիդ մէջ։

Հա­զա­րա­ւոր քի­լո­մեթ­րեր հե­ռու հա­րա­զատ մը տես­նե­լու հա­մար, ա՛լ պէտք չու­նինք ժա­մե­րով թռիչք կա­տա­րե­լու, հի­մա ար­դէն կը տես­նենք զինք ու կը լսենք մեր ձեռ­նա­հե­ռա­ձայ­նի պա­տու­հա­նէն։ Ա՛լ պէտք չու­նինք անոնց­մէ օրե­րով սպա­սե­լու լու­սան­կա­րի մը, երկ­վայրկ­եան­նե­րու մէջ ափիդ մէջ կ’ըլ­լայ այդ։

Սա­կայն 2019-ին, ծայր առած հա­մա­ճա­րա­կը, որ աս­տի­ճա­նա­բար իր քօ­ղը եր­կա­րեց աշ­խար­հի բո­լոր ցա­մա­քա­մա­սե­րուն ու նոր իմաստ տուաւ այս բո­լո­րին։

Խճող­ուե­ցաւ մեր ափը։

Սկ­սանք այն­տեղ տես­նել ոչ միայն հա­զա­րա­ւոր, այլ մի­լիոնա­ւոր քի­լո­մեթ­րեր հե­ռու ան­ձիք։ Դպ­րոց, դար­մա­նա­տուն, բե­մա­հար­թակ, մա­տուռ եւ ժո­ղո­վաս­րահ դար­ձաւ մեր սեն­եա­կի պզ­տիկ մէկ ան­կիւնը։

Հա­մազ­գա­յի­նի ըն­տա­նի­քը ան­մասն չմ­նաց այս բո­լո­րէն։ Ելոյթ­ներ, ձեռ­նարկ­ներ, ժո­ղով­ներ ու փոր­ձեր կա­տար­ուե­ցան աշ­խար­հի չորս դին։

Հա­մազ­գա­յի­նի ու­սա­նո­ղա­կան ֆո­րու­մի 27-ամ­եայ անընդ­հատ ծրա­գի­րը նոյ­նիսկ անց­եալ տա­րի ընդ­հատ­ուե­ցաւ հա­մա­ճա­րա­կի պատ­ճա­ռով, ու վրայ հա­սաւ Ար­ցախ­եան պա­տե­րազ­մը։

Վեր­ջերս սա­կայն կազմ­ուե­ցաւ ֆո­րու­մա­կան առ­ցանց ծրա­գիր, ու բո­լո­րիս կի­սած պա­տե­րազ­մը, հա­մա­ճա­րակն ու հա­յու­թեան սպառ­նա­ցող վտան­գը դար­ձան անոր թե­մա­նե­րը։

Տա­րի­քա­յին սահ­մա­նում­ներ չկա­յին այս ան­գամ, ծրագ­րին ար­ձա­նագր­ուե­ցան նոյ­նիսկ տասն­եակ տա­րի­նե­րու ֆո­րու­մա­կան­ներ։ Հրա­ւէ­րը բո­լո­րին էր։

Եր­կօր­եայ դա­սա­խօ­սու­թեան շարք մըն էր։ Թիւով չորս էին դա­սա­խօ­սու­թիւն­նե­րը, հա­ւա­սա­րա­պէս բաժն­ուած Յու­լիս 11-ի եւ Յու­լիս 18-ի վրայ։

Նիւ­թե­րը նուիր­ուած էին հա­յու­թեան ընդ­հան­րա­պէս, եւ Ար­ցախ աշ­խար­հին մաս­նա­ւո­րա­պէս։

Առա­ջին օրը՝ Յու­լիս 11-ին, նախ­քան դա­սա­խօ­սու­թեան սկ­սի­լը, տե­ղի ու­նե­ցան ծա­նօ­թաց­ման խաղ եւ ընդ­հա­նուր զար­գաց­ման հար­ցում­ներ։

Առա­ջին դա­սա­խօսն էր Մոնթ­ր­է­ա­լէն դոկտ. Կա­րին Փա­փազ­եան-Զօհ­րապ­եան, դա­սա­խօ­սու­թեան նիւ­թը՝ «Պա­տե­րազմ, հա­մա­ճա­րակ եւ վե­րապ­րում՝ հայ երի­տա­սար­դու­թեան հո­գե­բա­նա­կան մար­տահ­րա­ւէր­նե­րը»։

Այն­տեղ խօս­ուե­ցաւ հո­գե­կան աշ­խար­հի մա­սին։ Պա­տե­րազմն ու հա­մա­ճա­րա­կը ի՛նչ ազ­դե­ցու­թիւն­ներ ձգե­ցին ժո­ղո­վուր­դի տար­բեր խա­ւե­րուն վրայ, թէ ինչ­պէ՛ս ան­ձը կ’ազդ­ուի իր շր­ջա­պա­տէն, եւ իր շուր­ջը դար­ձա­ծը ինչ­պէ՛ս ու որ­քա­նո՛վ կ’ազ­դէ իր վրայ, թէ ինչ­պէ՛ս կա­րե­լի է յաղ­թա­հա­րել այդ բո­լո­րը ու դէմ դնել անոնց, ինչ­պէ՛ս պէտք է մօ­տե­նալ հար­ցե­րուն եւ ի՛նչ դի­տան­կիւն­նե­րէ պէտք է դի­տել զա­նոնք։

Մթ­նո­լոր­տը ջերմ էր ու ըն­կե­րա­յին։ Ֆո­րու­մա­կան­ներ, առանց տա­րի­քի խտ­րու­թեան, իրենց աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւնը բե­րին զրոյ­ցի աւար­տին, զրու­ցե­ցին ու կար­ծիք յայտ­նե­ցին։

Երկ­րորդ նիւ­թի դա­սա­խօս­ներն էին Ամե­րի­կա­յէն դոկտ. Հեղ­նար Զէյթլ­եան Ուաթն­փաու եւ ան­կախ հե­տա­զօ­տող ու դա­սա­խօս Սի­մոն Մա­ղաք­եան, դա­սա­խօ­սու­թեան նիւ­թը՝ «Հայ­կա­կան յու­շա­կո­թո­ղա­յին ժա­ռան­գու­թիւն. պահ­պա­նում եւ բնաջնջ­ման  քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն»։

Դա­սա­խօ­սու­թիւնը կը կեդ­րո­նա­նար մաս­նա­ւո­րա­բար եր­կար տա­րի­նե­րու թա­ւա­լու­մով հայ­կա­կան յու­շա­կո­թող­նե­րու եւ խաչ­քա­րե­րու բնաջնջ­ման փոր­ձե­րուն վրայ։ Այն­տեղ կը ցու­ցադր­ուէ­ին թիւեր ու նկար­ներ, որոնք գի­տե­լի­քը կը դարձ­նէ­ին աւե­լի տպա­ւո­րիչ ու վտան­գը աւե­լի մօտ կը զգաց­ուէր։ Խօս­ուե­ցաւ ու զրուց­ուե­ցաւ այդ բո­լո­րին դէմ դնե­լու կա­րե­լիու­թիւն­նե­րու ու մե­թոտ­նե­րու մա­սին։

Երկ­րորդ օր՝ Յու­լիս 18-ին, ծրա­գի­րը դարձ­եալ կ’ընդգր­կէր եր­կու դա­սա­խօ­սու­թիւն։

Առա­ջի­նը՝ «Գրա­կա­նու­թիւնը Ար­ցա­խի պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին», որուն դա­սա­խօսն էր ար­ցախ­ցի բա­նաս­տեղծ եւ գրող Հեր­մի­նէ Աւագ­եան։

Աւագ­եան, ակա­նա­տե­սի աչ­քով անդ­րա­դար­ձաւ պա­տե­րազ­մի ահա­ւո­րու­թեան եւ անոր­մէ ծնունդ առած գրա­կա­նութ­եան։ Հայ գրո­ղը այդ բո­լո­րը տես­նե­լով ու ապ­րե­լով, չէր կր­նար իր նե­րաշ­խար­հը գրի­չին չտալ ու հո­գին չդ­նել հոն։ Բա­նաս­տեղ­ծը խօ­սե­ցաւ այդ օրե­րու ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու նր­բու­թիւն­նե­րու մա­սին, որով­հե­տեւ այդ բո­լո­րը պի­տի կար­դաց­ուէ­ին ժո­ղո­վուր­դի տար­բեր խա­ւե­րու կող­մէ։

Դա­սա­խօ­սու­թեան ըն­թաց­քին կար­դաց­ուե­ցան եւ բա­ցատր­ուե­ցան բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ Սէր­կէյ Սա­ֆար­եա­նէն(Նեմ­րութ), Վի­տա­լի Պետ­րոս­եա­նէն, Հա­յա­սէր Յով­սէփ­եա­նէն(նա­հա­տակ­ուած ար­ցախ­եան 44-օր­եայ պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին) եւ նոյ­նինքն դա­սա­խօս Հեր­մի­նէ Աւագ­եա­նէն։

Երկ­րորդ դա­սա­խօ­սու­թիւն. «Գոր­գա­գոր­ծու­թեան ար­ուես­տը՝ Ար­ցա­խի հայ­կա­կան ինք­նու­թեան վկա­յու­թիւն»

Դա­սա­խօս­ներն էին Շուշիի գոր­գե­րու թան­գա­րա­նի հիմ­նա­դիր Վար­դան Աս­ծատր­եան (Ար­ցախ) եւ Հայ­կա­կան Գոր­գե­րու Ըն­կե­րու­թեան նա­խա­գահ Հրաչ Կէ­օ­զիւ­պէ­յիւք­եան (Ամե­րի­կա)։

Հայ­կա­կան գոր­գե­րը հայ ար­ուես­տի իւ­րա­յատ­կու­թեան օրի­նակ ու փաստ են։

Գի­տակն ու անոնց մա­սին բա­ւա­րար գի­տե­լիք ու­նե­ցո­ղը կր­նայ ուղ­ղա­կի ճշ­դել ո՛ր շր­ջա­նի գործ է այդ մէ­կը։

Աս­ծատր­եան անդ­րա­դար­ձաւ պա­տե­րազ­մի նա­խօր­եա­կի նա­խազ­գու­շաց­ման մա­սին ու նուա­զա­գոյն կո­րուստ­նե­րու կան­խար­գիլ­ման իր փոր­ձա­ռու­թեան մա­սին։ Ան զգա­լով պա­տե­րազ­մի վտան­գը, յա­ջո­ղե­ցաւ գոր­գե­րու բա­ժին մը փո­խադ­րել Հա­յաս­տան, սա­կայն ցաւ ի սիրտ անոնց մեծ բա­ժի­նը մնաց Ար­ցախ՝ նե­ցու­կի չգո­յու­թեան եւ կազ­մա­կերպ­ուա­ծու­թեան պա­կա­սի պատ­ճա­ռով։ Յատ­կա­պէս Նո­յեմ­բե­րի 9-ը Շուշիի գոր­գե­րու փո­խադր­ման աշ­խա­տան­քը կա­սե­ցուց։

Իսկ Կէ­օ­զիւ­պէ­յիւք­եան, տա­րի­ներ այս աս­պա­րէ­զին մէջ նե­րառ­ուած ըլ­լա­լով, շեշ­տեց գոր­գե­րու ար­ժէ­քը ու զա­նոնք աղա­ւա­ղե­լու թշ­նամիի նկր­տում­ներն ու նպա­տակ­նե­րը։ Յայտ­նեց, որ բո­լորս եւ ի մաս­նա­ւո­րի հա­յոց պե­տա­կա­նու­թիւնը մե­ղա­ւոր ենք մեր մշա­կոյ­թի անվ­տան­գու­թիւնը չա­պա­հո­վե­լու հա­մար, թէ միշտ սպա­սած ենք պա­տու­հա­սին, եւ այդ պա­տու­հա­սը կան­խար­գի­լե­լու մի­ջոց­նե­րու չենք ձեռ­նար­կած։ Կէ­օ­զիւ­պէ­յիւք­եան հաս­տա­տեց, որ պէտք չէ ակն­կա­լել մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րէ այն, ինչ հա­յոց պե­տա­կա­նու­թիւնը ձա­խո­ղե­ցաւ իրա­գոր­ծե­լու։

Հա­կա­ռակ գոր­գե­րու իւ­րա­յատ­կու­թեան ու անոնց հա­զա­րամ­եայ ար­ժէ­քին, զոյգ դա­սա­խօս­նե­րը շեշ­տե­ցին, որ այս աշ­խա­տան­քը եւ այս բո­լո­րի պահ­պա­նու­մը չի վա­յե­լեր Հա­յաս­տա­նի եւ Ար­ցա­խի զոյգ հան­րա­պե­տու­թիւն­նե­րու պե­տա­կան նե­ցու­կը ու կը մնայ սոսկ ան­հա­տա­կան ճի­գե­րու աշ­խա­տանք, որ կը դառ­նայ կա­րե­լիու­թիւն­նե­րով սահ­մա­նա­փակ ու չի կր­նար կա­տա­րել իրեն վս­տահ­ուած առա­քե­լու­թիւնը։

Աւար­տին, բո­լոր դա­սա­խօ­սու­թիւն­նե­րուն աւար­տին նման, մաս­նա­կից­նե­րը կի­սե­ցին իրենց մտա­հո­գու­թիւն­նե­րը եւ պար­զե­ցին իրենց հար­ցե­րը։

Եր­կօր­եայ այս դա­սա­խօ­սա­շար­քը նախ­նա­կան փորձ մըն էր, որ յա­ջո­ղու­թեամբ պսակ­ուե­ցաւ։ Կր­ցաւ նե­րա­ռել հայ ժո­ղո­վուր­դէն խաւ մը, եւ ան­հա­տը հոն­կէ առաւ բան մը ու ձգեց իր­մէ բան մը հոն։

Վարձ­քը կա­տար բո­լոր կազ­մա­կեր­պող­նե­րուն։

Գրու­թիւնը փա­կենք դոկտ. Զօհ­րապ­եա­նի մէկ անդ­րա­դար­ձով.

«Յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ­րը անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն են վե­րապր­ման հա­մար»։