Հին է, որովհետեւ յաճախ կրկնուած, հին է ի՛մ միտքիս մէջ, որովհետեւ տարիներ առաջ, հին է մեծ-մօրս միտքին մէջ կրկնակիօրէն, որովհետեւ ինք արդէն հին է, եւ դէպքը պատահեր է ի՛ր մանկութեան:
Իսկ պատմութիւն որ կ’ըսես, ի՞նչ կը հասկնաս՝ եղա՞ծ բան թէ չեղած. Իրականութի՞ւն թէ երեւակայութեան խաղ: Ինչ ալ որ ըլլայ, ա՛յս ալ հին է:
Այս կրկնակի, եռակի, քառակի հնութիւնը շատ ծանր կշռեց նիհար ուսերուս, յետոյ հասկցայ, երբ արդէն ուշ էր, եւ արդէն կքեր էի:
Տարիներ ու տարիներ կրեցի կքած, մինչեւ հնութեան հոտը ա՛լ անկարելի դարձուց շնչելը. ստիպուած եղայ բանալ ի՛նչ, որ մնացեր էր միտքիս մէջ, օդին հանել,,- ինչպէս մեծ-մամաս ամէն գարնան հազիւ արեւ տեսած պատշգամ կը հանէր մեր եաթախ-եօրղանը, որ ձմեռուան հոտը երթայ վրայէն – հանեցի եւ տեսայ, որ գրեթէ բան չէ մնացեր. եթէ քիչ մըն ալ ուշանայի, կրնար եղածն ալ անհետանալ, նաֆթալինի հոտին պէս, որ գարնան կը բռնէր տունը, եւ անտանելի կը դարձնէր շնչելը:
Գարնան էր, որ մեծ-մամաս որոշեց երթալ (մեր ընտանիքին համար ամէն բան գարնան կ’ըլլայ կարծես) եւ որոշեց որ ե՛ս հետը երթամ:
-Ինչո՞ւ ես. մեծ ախբարս թող երթար.
-Սուս կեցի՛ր, չըլլար, ինքը քեզի կ’ուզէ կոր տանիլ:
-Եթէ բան մը ըլլայ իրեն, ի՞նչ ընեմ:
-Բան մըն ալ չըլլար, մի՛ վախնար, եօթը հոգի ունի, ինծի կը թաղէ, չի մեռնիր, մի՛ վախնար:
Ստիպուած թխմուեցայ մեծ-մամային կուշտը եւ կառքով գացինք մինչեւ գետին եզերքը:
Շատ հեռու չէր. երկու թէ երեք ժամ. արդէն քնացեր էի. հիմա կը մտածեմ՝ երանի քնացած չըլլայի, շուրջս նայէի, գիտնայի ո՛ւր էր գացած տեղերնիս, բայց ես ընկերներուս գնդակի խաղը կը մտածէի, սարսափելի ջղայնացեր էի այս անիմաստ երթալէն, որ պատճառ եղեր էր խաղին մէջը չըլլալուս:
Կ’երեւի ջղայնութենէս քնացեր եմ ամբողջ ճամբան:
-Իջի՛ր, հասանք:
Իջայ. չորս կողմ նայեցայ. ո՞ւր հասեր էինք. տեղ մըն ալ չէինք հասեր, որովհետեւ հոս «տեղ մը» չէր կրնար ըլլալ. գետակ մը կը վազէր տաս քայլ անդիէն, աջիս աւերակ մը կար, ձախիս բան չկար. աւերակին քովը շատ պզտիկ, խեղճ ու կրակ տուն մը:
-Ո՞ւր հասանք:
-Տուն:
-Ասի մեր տունը չէ:
-Սուս կեցի՛ր. մեր տունն է:
Մեր տան մէջ այդ օրերուն «սուս կեցիր»-ի մշակոյթ մը կար, որուն գլխաւոր կիրարկուողը, զոհը ես էի:
Մեծ-մամայիս ձայնը տարբեր էր. երեսին նայեցայ՝ ամա՜ն, հիմա կը մարի կ’ըսես, կամ կ’իյնայ, կամ կը մեռնի: Կը մեռնի՞ …
«Բան չ’ըլլար, մի՛ վախնար. եօթը հոգի ունի»:
Բայց եօթէն մէկն իսկ չէր երեւեր դէմքին վրայ:
-Ի՞նչ ընեմ:
Սկսեր էի վախնալ. գոնէ ըսէր թէ ի՛նչ կ’ըլլար, հիւա՞նդ էր, ի՞նչ է…
Յետոյ աւերակին քով մեծ քար մը գտաւ վրան նստաւ:
-Օ՜ֆ …
Ցած, ինքզինք զսպող, նոյն ատեն հոգին բզքտող «օ՜ֆ» մըն էր. մեծ-մամաս միշտ ալ օ՜ֆ կ’ըսէր, բայց այսպէ՛ս չէր ըսեր. ասիկա տարբեր էր: Պիշ-պիշ դէմքին կը նայէի. եւ տեսայ, որ մէկ աչքէն արցունք մը սկսաւ սահիլ վար, եւ լայնցաւ, շատցաւ. ամա՜ն, մեծ-մամաս, ատ քաջ կնիկը կարծես պիտի լար:
Ի՞նչ ընէի:
Յետոյ յանկարծ սկսաւ կօշիկները հանել, դանդա՜ղ, կրիայի պէս դանդաղ գուլպաները հանեց մէկ-մէկ, յետոյ թափով ոտքի ելաւ, հաւաքեց փէշերը եւ սկսաւ դէպի ջուրը երթալ:
-Ի՞նչ կ’ընես, ո՞ւր …
-Սուս կեցի՛ր ըսինք, եա՜ … իշտէ կ’երթամ ջուրը:
Հաւաքուած փէշերուն տակէն սրունքները կ’երեւէին, կամ ինչ, որ ժամանակին սրունք կոչուեր էին ու հիմա լխկած մսակոյտեր էին միայն:
Շատ մօտէն երկար սուլոց մը լսուեցաւ: Ետիս դարձայ որ …
Ուրկէ՞ այսքան լակոտ հաւաքուեր էր, չեմ գիտեր. ինչպէս ալ չէի զգացեր անոնց մօտենալը. խումբ մը քիւրտ տղաք մօտեցեր էին եւ մեծ-մամային ոտքերը կը դիտէին-գոնէ դիտելիք բաներ ըլլային-բայց արիւնս սառեցաւ կարծես, կը զգայի, որ հիմա ե՛ս պիտի իյնայի մեռնէի:
-Մեծ մամա՛, փէշերդ … կը նային կոր …
Բայց մտիկ չըրաւ. աչքերը կիսախուփ, կարծես երազի մէջ կը քալէր դէպի գետակը. պահ մը կեցաւ. օ՜ֆ սիրտս հանգչեցաւ.
-Ետ եկո՛ւր, մեծ մամա, երթանք…
Նայեցաւ ինծի, կարծեմ զիս չտեսաւ, կամ կարծես ուրիշ մէկը կը տեսնէր, տարօրինակ, անուշ ժպիտ մը լայնցաւ կնճիռներուն մէջ, ձկնորսներուն ուռկանին ետեւէն երեւցող մայրամուտի արեւին պէս, ու յետոյ ձայնով մը, որ բոլորովին անծանօթ էր ինծի, ըսաւ.
-Եկո՜ւր, եկո՛ւր ոտքերնիս թրջենք ջուրին մէջ …
Ուրկէ՞ այսքան քնքշութիւն իմ խիստ, խոժոռ մեծ մամայիս մէջ. շուարած,զարմացած, առանց բան հասկնալու կը նայէի դէմքին, երբ ուսիս վրայ տաք բան մը զգացի. դարձայ, եւ դէմքս քսուեցաւ լակոտներէն մէկուն աղտոտ դէմքին.
-Ի՜ւֆ … ինչ փիս է …
Տղան կ’երեւի փիս բառը հասկցաւ, բռունցքը դէմքիս բռնեց ու ըսաւ.
-Ո՞վ է փիսը ծօ՛:
Միւս տղաներն ալ մօտեցան. կռիւ պիտի փրթէր. ի՞նչ կռիւ, պարզապէս զիս լաւ մը պիտի ծեծէին ասոնք:
-Էֆէնտիմ, բարի եկաք …,- հաւու պէս ծղրտալով գիւղացի կին մը մօտեցաւ,- հիւրե՞ր էք:
Նայեցայ իրեն քիչ մը զարմացած եւ շատ շնորհակալ նայուածքով, որովհետեւ տղաքը հեռացեր էին նախկին տեղերը, մեզմէ քիչ մը անդին:
Նայեցայ մեծ մամայիս, որ չէր լսեր եւ արդէն մտեր էր ջուրին մէջ, հազիւ ինքզինք հաւասարակշռած թաց քարերուն վրայ:
Կինը ինծի դարձաւ.
-Հիւրե՞ր էք:
-Հա՛,- ըսի. ուրիշ ի՞նչ ըսէի, ինչո՞ւ եկեր էինք այս ոչմէկտեղը, չէի գիտեր:
Կինը նախ նայեցաւ ինծի, կկոցեց աչքերը, գլուխը շարժեց ու յետոյ մօտեցաւ մեծ մամայիս.
-Ասիկա ձեր տո՞ւնն է,- ըսաւ եւ գլուխով աւերակները ցոյց տուաւ:
-Հա՜,- ըսաւ մեծ մամաս ինքնամոռաց,- մամաս աս ջուրին մէջ կը խաղար, յետոյ ալ մեծ տունին վարը բաղնիք կար, մեծ հայրիկը շիներ էր, հոն տեսեր է եղեր, եկեր ինք ալ հոս շիներ է, հոն կը լոգնային …
Կինը մտիկ ըրաւ, յետոյ ետ դարձաւ, կանչեց դիտող լակոտները, բաներ մը ըսաւ որ չլսեցի, ինք արտորանքով իր խրճիթը մտաւ, տղաքն ալ մեզի նայելով-նայելով սկսան հեռանալ. բայց շատ չհեռացան. խրճիթին պատին քով շարուեցան եւ շարունակեցին մեծ մամայիս բաց ոտքերը դիտել:
Ամբողջովին շլմորեր էի, չէի գիտեր ի՛նչ ընել. մէկ կողմէն մեծ մաման որեւէ պահու կրնար սահիլ իյնալ, միւս կողմէ տղաքը դեռ հոն էին, ո՞վ գիտէ ինչ կ’որոճային, լաւ որ գոնէ կինը հեռացեր էր:
-Մեծ մամա:
-Եկո՛ւր, եկո՛ւր ջուրով խաղանք, եկուր հոն մի՛ կենար,- եւ դէմքի նոյն երջանիկ արտայայտութեամբ կիսաբաց աչքերով շարունակեց կենալ:
Սպասեցի. ուրիշ ընելիք չունէի:
Յանկարծ կինը արտօրանքով ելաւ խրճիթէն ու մօտեցաւ մեզի. ձեռքը սկուտեղ մը կար ու մէջը նոր քաղուած թուզեր, որոնց տեսքը …
Յանկարծ զգացի որ շա՜տ ծարաւ եմ, եւ օդը շա՜տ տաք է:
-Հրամմեցէք, անուշ ըրէք,- կինը մօտեցաւ մեզի:
Բայց երբ ձեռքս պիտի երկարէի, մեծ մամաս յանկարծ կարծես քունէն արթնցաւ, նայեցաւ ինծի, նայեցաւ կնոջ բռնած սկուտեղին, թուզերուն, գլուխը շարժեց եւ որոտաց.
-Չառնեեեես ծօ՛, չառնես կ’ըսեմ կոր …
Արդէն չէի առած: Բայց ինչո՞ւ այս բարկութիւնը:
Մեծ մամաս անմիջապէս ելաւ ջուրէն, ակռաները սեղմած, դժուարութեամբ-կարծես հողն ու խիճերը շատ տաքցեր էին արեւին տակ-մեծ դժուարութեամբ ետ եկաւ մինչեւ մեծ քարը եւ սկսաւ գուլպաներն ու կօշիկները հագնիլ:
-Ըսէ՛ ատոր, որ կ’երթանք կոր:
«Ատի» վարորդն էր. ըսելու պէտք չունէի. մարդը սկիզբէն շատ ուշադիր կը հետեւէր, թէեւ բերանը բացած չէր:
-Էֆէնտըմ, հատ մը գոնէ առէ՛ք:
Մեծ մայրս դարձեալ ինծի դարձաւ.
-Չառնես կ’ըսեմ կոր, չե՞ս հասկնար:
Կինը հասկցաւ, որ խօսքը իրեն է եւ լուռ մնաց:
Արագ-արագ օթօն նստանք եւ ճամբայ ելանք: Անիւներուն ճռճռոցը խիճերուն վրայ եւ օթօ մտած ճանճի մը բզզոցը միայն կը լսուէր:
Կինը հոն նոյն տեղը կեցած մնաց, դէմքին անհասկնալի արտայայտութիւն մը. ուրա՞խ էր, որ կ’երթայինք, վիրաւորուա՞ծ էր, որ իր հրամցուցած թուզերը չէինք առած, բարկացա՞ծ էր մեծ մամայիս բարկութենէն …
-Ո՞ւր գացիք, ի՞նչ ըրիք,- հարցուց մայրս վերադարձին:
-Հէչ,- թօթուեցի ուսերս:
-Բայց ո՞ւր գացիք, ի վերջոյ տեղ մը գացիք, չէ՞,- շարունակեց մայրս ջղայնացած:
Ինչո՞ւ այսօր ամէն մարդ այսքան ջղային է:
-Հա, տեղ մը գացինք, չեմ գիտեր ո՞ւր, տեղ մը, որ հէչ մէկ տեղի կը նմանէր …
Այդ օրերուն տասնհինգ տարեկան էի կարծեմ եւ տակաւին… կ’ապրէինք:
Օրեր անցան, մեծ մամաս կեանքը ձեզի տուաւ, ես մեծցայ, բայց ամէն անգամ որ թուզի եղանակը կու գար, ամէն անգամ, որ շըրջուն վաճառողները թուզ ծախէին, ես կը յիշէի մեզի թուզ հրամցնող կինը, մեծ մօրս բարկութիւնը եւ այդ կնոջ անհասկնալի արտայայտութիւնը:
Յետոյ օր մը զաւակիս կը պատմէի մեծ, աւերակ տան պատմութիւնը, գետակը տան մօտիկ եւ թուզի ծառը, որ արեւին տակ կը բուրէր իր նախամարդու հոտով՝ քիչ մը վայրի, քիչ մը ցանկայարոյց եւ շատ զգլխիչ հոտը, որմէ կը ծնէր աշխարհի ամէնէն համով պտուղը, որուն ծառը կը գտնուէր աւերակ տան ու գետակին մօտիկ: Կինը հրամցուցեր էր, բայց ես չէի կերած, մեծ մաման արգիլեր էր:
Եւ նախքան, որ զաւակս հարցնէր՝ «բայց ինչո՞ւ մեծ մաման արգիլեր էր», հայրս հանեց ծխամորճը բերնէն ու ըսաւ.
-Գիտե՞ս ինչու արգիլեց:
Հեքիաթէն դուրս ինկած, շլմորեցայ պահ մը ու լռեցի:
-Որովհետեւ եթէ առնէիր այդ կնոջ հրամցուցած թուզերը, որոնք մե՛ր պարտէզէն էին, մե՛ր ծառէն քաղուած էին, ուրեմն մենք իրենց կը ներէինք, կը բաշխէինք իրենց ինչ, որ կողոպտեր էին … Բաշխէինք, հա, բայց արի՞ւնը որ թափուեր էր, որ ոռոգեր էր այդ ծառը … ինչպէ՞ս ուտէիր այդ թուզերը, տղաս …
Մարուշ Երամեան