Վերջին օրերուն, ատրպէյճանական կրկնուող յարձակումներուն առջեւ մեր հոգեկան վիճակը նկատի առնելով կը մտածեմ՝ գրե՞մ այնպէս, որ ընթերցողը իր ծանր առօրեան եւ հոգերը մոռնայ, թէ՞ գրեմ այնպէս, որ ներկայի ծանր իրականութիւնը լաւագոյն ձեւով ներկայացուի:

Մեր գրականութեան մէջ երբեք չեմ հանդիպած պատումի մը, ուր բանաստեղծութիւնը մէկու մը՝ բանաստեղծին թէ իր մտերիմներէն մէկուն կեանքը փրկած ըլլայ (թէեւ լսած եմ անշուշտ՝ «քերթուածը կ’ուտուի՞», այսինքն՝ քերթուածը փոր չի կշտացներ), հակառակ անոր, որ մեր թիւին համեմատ բանաստեղծներուն եւ գրագէտներուն տոկոսային թիւը բաւական բարձր է:

Թերեւս պատճառը այն է, որ մեր գրագէտներուն համար օրագրութիւնն ու յուշագրութիւնը այնքան ալ կարեւոր ժանրեր չեն, այլ խօսքով՝ մեր գրագէտներէն քիչերն են, որոնք իրենց օրագրութիւնները կամ յուշագրութիւնը լոյսին տուած են:

Թերեւս նման դէպքեր պատահած են, պարզապէս մենք ենք որ չենք լսած, իսկ ինչպէ՞ս կարդացած ըլլայինք, երբ անոնք գրուած իսկ չեն:

Բայց ահա որ առօրեայ ընթերցումներէս մէկուն մէջ դէմ յանդիման  կու գամ հետեւեալ յօդուածին, որ կը կրէ «Թէ ինչպէս քերթողութիւնը կեանքեր կը փրկէ» խորագիրը:

Երեք ընկերներ, հազիւ իրենց քսանականներուն սկիզբը, կը ճամբորդեն Ալասքայի խորերը: Երբ զիրենք հոն հասցնող փոքրիկ նաւակը կը հեռանայ եւ բացարձակ լռութիւնը կ’իջնէ սառած դաշտերուն վրայ, յանկարծ մեծ աղմուկով հսկայ ծառ մը արմատախիլ կ’ըլլայ եւ թափով կ’իյնայ, իր տակ ճզմելով ընկերներէն մէկը:

Կը յաջողին օգնութիւն խնդրել: Եւ մինչ կը սպասեն, անոնցմէ մէկը, կարելիին չափ մօտիկ պառկելով ծառին տակ ճզմուած եւ ցաւերու մէջ խեղդուած ընկերոջ, զայն ամէն գնով արթուն պահելու ջանքով (քնանալը մահ պիտի նշանակէր այս պարագային) կը սկսի … բանաստեղծութիւններ ասմունքել: Կ’արտասանէ ի՛նչ որ կը յիշէ դպրոցական եւ համալսարանական օրերէն:

Քսան տարի ետք, այդ վիրաւորուած ընկերը կ’ըսէ.

«Ասմունքդ ինծի հանդարտութիւն կը ջամբէր այդտեղ, երբ սառած գետնին վրայ անկարող կերպով փռուած էի»:

Իսկ հեղինակը ինք կ’ըսէ.

«Նոյնիսկ ասմունքս այդ քերթուածներուն,- որոնք ինծի համար միշտ ալ կը խտացնէին ամբողջական անկարողութեան պահ մը,- վերածուեցաւ պատահականօրէն լուծումներ գտնելու կատարեալ խորհրդանշանի մը»:

Կը յիշեմ նաեւ այն բոլոր պատմութիւնները, որոնք լսած կամ կարդացած եմ, պատերազմի ընթացքին գրուած օրագրութիւններու, կամ յուշագրութիւններու, որոնցմէ մէկը  տեսայ Երեւանի ԳԱԹի (Գրականութեան եւ Արուեստի Թանգարան) պահեստներուն մէջ, պատերազմական յուշագրութիւն մը, գրուած Նայիրի Զարեանի կողմէ (բայց չհրատարակուած):

Կ’ըսուի նաեւ, թէ Դանիէլ Վարուժան, երբ տարուեցաւ դէպի անմահութիւն, հետը փոքր տետր մը ունէր, որուն մէջ, ըստ իր գաղթի եւ ջարդի ընկերներուն, անընդհատ կը գրէր: Ափսոս որ այսօր այդ տետրը չկայ, շատ հաւանաբար փճացուած է, բայց եթէ ըլլար, պիտի հաստատէր գիրին ոյժը այդ դժխեմ պայմաններուն մէջ: Պիտի հաստատէր նաեւ մարդկային հոգիին անկոտրում հզօրութիւնը:

Աւելի թարմ օրինակ մըն է 44-օրեայ պատերազմին զոհուած Շանթ Նաւոյեանի (19 տարեկան) յետ մահու լոյս տեսած «Խօսողը Չգիտի, Իմացողը Չի Խօսում» գիրքը, որուն վերջին բաժինը գրուած է պատերազմին ընթացքին: Իր ամէնէն ցայտուն խօսքը, որ կարդացողին վրայ տարօրէն կ’ազդէ, հետեւեալն է.

«Երբ լոյսը մեռնի, հանգիստ կը սպասենք նրա ծնունդին խաւարի միջից … մենք լոյս կը դառնանք, որ երբ որ պէտք գայ՝ հանգենք, առանց հարցնել ինչից, կամ ինչի»:

Սեպտեմբերի վերջին օրը Երեւանի մէջ կը սկսի «Գիրքի երեւանեան 5-րդ փառատօն»ը (եւ կը տեւէ մինչեւ Հոկտեմբեր 2), որուն առիթով հայրենի գրագիտուհի Յասմիկ Յակոբեանը գրեր է իր դիմատետրի էջին վրայ, անդրադառնալով Հայաստանի պատերազմական վիճակին եւ գիրի ոյժին.

«Տարուան ամենակարեւոր գրական իրադարձութիւնը: Յոյս ունեմ, որ փառատօնը աւելի խաղաղ ու հանգիստ կ’անցկացնենք, քան այս օրերի տագնապն է: Ինքս պնդել եմ, որ փառատօնը լինի, չնայած որ օրուան կէսը ես էլ տագնապների մէջ եմ, բայց չեմ ուզում յանձնուել այս մահուան խուճապին: Չեմ ուզում, որ վախը յաղթի մեզ»:

«Ու մի բան էլ. երկու օր առաջ, երբ հերթական տագնապի նոպան էր սկսուել մօտս, մի կողմ թողեցի համակարգիչը, հեռախօսը, ֆէյսպուքն ու լրատուական դաշտը, տագնապներիս մէջ մօտեցայ գրապահարանիս ու որոշեցի փոշուց ազատել բանաստեղծական ժողովածուներս, որոնց վաղուց ձեռք չէի տուել: Ու յանկարծ ձեռքս ընկաւ Յովհաննէս Գրիգորեանի «Երբեք չմեռնես» ժողովածուն: Երբե՛ք չմեռնես, երբե՛ք չմեռնես՝ արձագանքում էր գիտակցութեանս մէջ մի կէտ. որոշեցի ամէն ինչ մի կողմ թողնել, բացեցի ու սկսեցի կարդալ գիրքը հենց թղթից. պէտք է խոստովանեմ, որ վաղուց գրքից բանաստեղծութիւն չէի կարդացել եւ որ բանաստեղծութիւնը իրօք նման պահերի կարդալու, յոյզերդ թարգմանուած զգալու անմեկնելի զգացողութիւն է պարգեւում»:

«Ուզում եմ ասել, գտէ՛ք ձեր սիրած բանաստեղծութեան գիրքը, գտէ՛ք ձեզ վախից այն կողմ, մէկ այլ աշխարհ տանող գիրքը, կտրուէ՛ք մի պահ լրահոսից ու տագնապալի լուրերից եւ գիրք կարդացէ՛ք: Գիտեմ, շատ երկար չեք կարող, բայց օրուան մէջ կէս ժամը, մէկ ժամը ամոքիչ ազդեցութիւն է մեր ջղային համակարգին համար»:

Այս տողերը գրողը Հայաստանի այս օրուան ծանր պայմաններուն մէջ ապրող կին մըն է: Ուրեմն որոշ կացութիւններու մէջ, կը մտածես, գիրը կը փրկէ …

Կը կարծեմ թէ բառին ազդեցութեան ամէնէն հզօր փաստերէն մէկը Նարեկն է, որուն բժշկելու յատկութիւնը ծանօթ էր հայերուն եւ կը գործադրուէր՝ Նարեկը կը դնէին հիւանդին բարձին տակ եւ հիւանդը կը լաւանար, մանաւանդ երբ քահանայ մը բարձրաձայն ընթերցումներ կատարէր անկէ: Ասոր պատճառը անշուշտ նախ հաւատքն է, ապա բառերուն ստեղծած մագնիսական դաշտը, որ բարերար ազդեցութիւն կ’ունենայ լսողին վրայ:

Միջազգային համբաւ նուաճած սուրիացի աքսորեալ բանաստեղծ Ատոնիս (Ալի Ահմատ Սաիտ) կը հաւատայ քերթողութեան կարողութիւններուն եւ կ’ըսէ հարցազրոյցի մը ընդմէջէն.

«Բանասեղծութիւնը մանուկ մը չի մորթեր, ոչ ալ մարդ մը կը սպանէ, ոչ իսկ թանգարան մը կը կործանէ», ինչպէս նաեւ «բանաստեղծութիւնը երբեք լուծի չ’ենթարկուիր»:

Եւ կը վերջացնէ՝ «Այնքան ատեն որ մահը կայ,- իսկ մահը կա՛յ,- նաեւ բանաստեղծութիւն պիտի ըլլայ: Բանաստեղծութիւնը երբե՛ք կարելի պիտի չըլլայ լռեցնել»: