Ֆրանսագիր աֆղան գրող Աթիք Ռահիմին, ֆրանսախօսութեան նուիրուած փարիզեան գրական հաղորդումի մը ընթացքին նամակ մը կարդաց, ուղղուած կեանքէն վաղուց հեռացած իր մօրը։ Սրտաբուխ նամակ մը, ուր կը խոստովանի թէ կը դաւաճանէ մօրը եւ ներողութիւն կը խնդրէ անկէ, քանի որ կը գրէ լեզուով մը, որ ո՜չ իրն է եւ ո՜չ մօրն է եղած. բայց եւ այնպէս, պիտի շարունակէ գրել որդեգրուած նոր լեզուով «որ կը դաւաճանէ քեզ եւ կը փրկէ զիս», քանի որ հո՜ն գտած է այն ազատութիւնը, որ չունէր իր մայրենիին մէջ։

Բազմահազարամեայ մայրենի մը, որ այսօր ինչ-ինչ պատճառներով սկսած է կաշկանդել որդին, իսկ երիտասարդին ստեղծարար հոգին ազատութիւն կ’երազէ, ձերբազատիլ կ’երազէ մայրենիի սահմանափակումներէն, արգելքներէն, իրենինէն, ի գին դաւաճանութեան, որովհետեւ ազատութիւնը անգին է։ Ան «նոր հորիզոններ» կը գտնէ գրկաբաց օտար լեզուին մէջ, որ զինք կ’որդեգրէ մեծահոգաբար։ Եւ կը սկսի հո՜ն ստեղծագործել։ Իրը չէ բաւած ասոր համար։

Եթէ լեզու մը չի բաւարարեր ստեղծագործ միտքը, պէտք է հեռանալ անկէ, չեմ գիտեր՝ փախչելո՞վ, նահանջելո՞վ, շրջանցելո՞վ, զրպարտելո՞վ, քննադատելո՞վ, մեծարելո՞վ, պաշտելո՞վ, կամ՝ դաւաճանելով, կամ՝ ճառախօսելով։ Չեմ գիտեր, բայց պէտք է ազատիլ անկէ անյապաղ։ Չստրկանալ։ Ինչ որ ըրած է Աթիք Ռահիմի. «Մայր, կը դաւաճանեմ քեզի։ Ներէ ինծի»։

Վերջապէս, ինչո՞ւ պահել լեզու մը, որմով կարելի չըլլայ գերազանցել ինքզինք։ Ինչո՞ւ իրը դաւանիլ լեզու մը, որ ներքին պատկերի հայելին չէ, այլ հայելիներու տողանցք է միտքի մէջ։ Ինչո՞ւ հաւատալ լեզուի մը, որ կ’արգիլէ մարդավարի (աստուածավարի) արարումը։ Այդ պարագային, ուրեմն լեզուն ի՜նքն է դաւաճանը, որ կը յուսախաբէ իրեն յուսացողը։

Ի՞նչ կը սպասուի այն ծառէն, որ արմատները խորացնելու համար նեղ է տակի հողը, ճիւղերը տարածելու համար հեղձուցիչ է օդը։ Լեզու մը որ յարմարութիւն չունի ո՜չ դէպի ներս, ո՜չ դէպի դուրս ընդլայնելու։ Կրկնակիօրէն կ’արգելակուի ան զարնուելով մէկ կողմէն՝ ծեր քարերու խուլ արձագանգին, միւս կողմէ՝  հովերու փչան կրկներգին։ Մի՞թէ դաւաճան է ան, երբ արուեստը եւ միտքը աճեցնելու չափ սնունդի իր ճարը կը գտնէ նոր հողերու մէջ, պարարտ հողերու։ Մի՞թէ դաւաճան է ան, երբ կը մերժէ դառնալ թզուկ բոյսի վերածուած սալոնային էքզոթիք զարդ։ Եւ ինչո՞ւ այս բառը. դաւաճան։ Հոգետանջ, ճնշող բառ, որ չսպիացող խոցով կը հարուածէ միտքը։ Կը մտալլկէ, կը նետէ զայն իբրեւ ճարակ յանցանքի հուրին։

Եթէ գրողը պորտը չկտրէ լեզուէն, եթէ չձերբազատի անկէ իր կախուածութենէն, լեզուն, նախանձոտ մօր մը պէս պիտի սեղմած պահէ զայն իր ծոցին, պիտի ենթարկէ զայն իր բնակարանի սեղմ օրէնքներուն եւ հոն ալ պիտի մահանայ արարչական-գրութենական ամէն թռիչք ու տեսիլք։

Հոս, գրողին կ’իյնայ ընտրել՝ ուրեմն։ Կամ՝ մնալ մատուռին մէջ, պաշտել ու գերպաշտպանել լեզուն իբրեւ նիւթ, մնալ՝ հաւատարի՜մ անոր դողդոջուն կամքին, մնալ՝ հնազա՜նդ անոր կանոններուն, կամ՝ դուրս խոյանալ։

Ազատել գիրը լեզուի հպատակութենէն՝ փառասիրութիւն կ’ուզէ։ Ըմբոստ ոգի։ Գիրի ուժին հանդէպ հաւատք կ’ուզէ։ Գրողի ստրկամտութիւնը լեզուն անկասկած կը վերածէ բռնակալի։ Գրողի արարչական ճիգը լեզուի վեհութեան արդարացումը չէ ամենեւին, այլ զայն աշխատցնելու վարպետութիւնը, որ լեզուական չէ. սլացք է։ Ֆրանսացի փիլիսոփայ Հանրի Պերկսոն կ’ըսէ, թէ գրողի արուեստը մեզի մա՜նաւանդ մոռցնել կու տայ որ ինք բառեր կը գործածէ։

Ինչպէ՞ս կ’ըլլայ, սակայն, որ լեզու մը կաշկանդէ միտքը, այլ լեզու մը՝ զայն ազատագրէ, որ գրող մը մէկ լեզուի մէջ կաշկանդուած զգայ, ուրիշ լեզուի մէջ՝ ազատ։ Լեզո՞ւն է կաշկանդողը, թէ՞ գրողն է կաշկանդուողը։ Լեզո՞ւն է խնդիրը, թէ՞ լեզուին գործածութիւնը։

Մեզ կը տանջէ լեզուին եւ գրողին անքակտելի առնչութիւնը։

Երբ լեզուն կը ներկայանայ իբրեւ հոգեմտաւոր յատուկ բովանդակութեան մը բխումը, իրեն դիմող գրողէն հաւատարմութիւն կը պահանջէ։ Իր իրաւունքը կը թուի ասիկա։ Բոլորիս կողմէ յարգուած մեծարուած իրաւունք։ Դեռ չենք սպառած լեզուն փառաբանելու մեր ատաղձը, դեռ շատ պիտի կրկնենք, որ ինքն է ինքնութեան դիմագիծ տուողը, փոխանցման բանալին, մշակոյթի ոլորտներու ուղին։ Մէկ խօսքով՝ միջոց մը ինքզինք ապրելու, գործիք մը ինքզինք յայտնագործելու։ Եթէ միջոց է ու գործիք, ուրեմն ունի արդիւնաւէտութեան իր կանոնները, զորս խախտել կը նշանակէ ձախողիլ։

Ահաւասիկ գրողին ողբերգութիւնը։ Որովհետեւ գրողը չ’ընկալեր լեզուն իբրեւ գործիք, այն ալ՝  խիստ կանոններով, զորս պէտք է գործադրէ քայլ առ քայլ, տեղը տեղին, այլ իբրեւ կաւ, որուն ի՜նք պիտի տայ ձեւ, ի՜ր ուզած ձեւը, պիտի տիրապետէ անոր, իշխանութիւն պիտի ունենայ անոր վրայ, ինչպէս տաղանդաւոր երաժիշտը՝ իր նուագարանին։ Եթէ ճշմարիտ գրող է։ Պիտի մտնէ անոր նուրբ գաղտնիքներուն մէջ, նորովի յայտնագործէ ծալքերը։ Պիտի ստեղծուին երկուքն ալ։

Իսկ եթէ գրողին մօտեցումը լեզուին ըլլայ ակնածալից, չհամարձակի զայն ձեռնել, ինքզինքին չարտօնէ հետը վարուիլ քմահաճօրէն, հարկաւ չի կրնար արարել։ Արարել՝ տեղ մը կը նշանակէ ազատիլ։ Եւ գրողը լքելէ ետք իր լեզուն թէեւ խորունկ սիրով եւ ակնածանքով, ինքզինք կ’ազատէ (ափսոս պիտի ըլլայ եթէ ազատուելու քաջութիւն չունենայ), մտնելով ուրիշ լեզուի տաճարէն ներս, դաւանափոխ, բայց ուր կարենայ շունչ առնել եւ շունչ տալ։ Ի գին ամէն ինչի։ Ի գին դաւաճան կոչուելու։ Լռելեայն բայց անհաշտ բախումի մը արդիւնքն է այս։

Մայրենիէն հեռանալը մօրմէն խզուիլ է տեղ մը։ Աթիք Ռահիմիի նամակը կը հաստատէ։ Փոխանցման շղթայի խզում։ Գիտակից մերժում մը կայ իրեն փոխանցուածը ամբողջութեամբ ընդունելու եւ իր հերթին փոխանցումը շարունակելու։ Ընտրութիւն մը կայ այստեղ, խորհուած, թերեւս ներքին պայքարի միակ լուծում, մղձաւանջի մը աւարտ, «դաւաճանութիւն»։

Եւ ահա՝ բուն հարցումը. ժամանակի ազատ ոգին ապրելու մղումը ինչո՞ւ ստիպէ գրողը հեռանալու իր լեզուէն, եթէ մայրենին ի՜նք եղած ըլլար ներշնչարանը անոր երազած ազատութեան։ Լեզուին հմայքը կը կենդանանայ, եթէ իրեն հանդէպ գրողին ըմբոստութիւնը ինք ըլլայ սնուցանողը։ Աստուծոյ դէմ կռուի ելլողները իր իսկական հաւատացեալներն են։

Այն լեզուները, որոնք ճկուն վերաբերմունք ցոյց կու տան ազատութեան հետ գրողի ունեցած աղերսին, ոչ միայն կը փրկուին ինքնապաշտպանութեան ամլութենէն, ոչ միայն կը յաղթահարեն գրողի հետ բախումը, այլեւ կը յաջողին նոր որակներու ծնունդ տալ։

Գրողը զաւակն է ժամանակին։ Դժուար է չմտաբերել «Մարգարէ»-ին տողերը.

Ձեր զաւակները ձերը չեն,

Անոնք ժամանակինն են,

Ձեր միջոցով կու գան, բայց ձեզմէ չեն,

Եւ նոյնիսկ եթէ ձեզի հետ են,

Չեն պատկանիր ձեզի։

Գրողին ինքնավստահութիւնը լեզուին դիմաց զայն վերարտադրելու արդարացի մեծամտութիւնն է։ Որպէսզի չօտարանայ գրողը եւ չորբանայ մայրենին։ Որպէսզի չյուսահատի գրողը լեզուէն եւ լեզուն չդաւաճանէ գրողին։

Մայրենի լեզու, մի՜ դաւաճաներ գրողին։

Փարիզ, Նոյեմբեր 2024

Նորա Պարութճեան