-Այս վեց քարերը կը տեսնե՞ս,- կ’ըսէ մայրս, մամռոտած տապանաքարեր ցոյց տալով,- ասոնք Թօփճեաններուն քարերն են, հին գերեզմանատունէն բերուած:
Առաջին անգամ էր որ կը լսէի հին գերեզմանատան մասին. հի՞ն. բայց մեր այս գերեզմանատունը հին չէ՞, հին, անկանոն, առանց ուղիներու այնքան, որ կը ստիպուիս տապանաքարերու վրայ կոխկռտելով հասնիլ պապերուդ:
Ուրեմն աւելի հին մըն ալ գոյութիւն ունեցեր է:
-Մեր հիմակուան տան տեղն էր հինը:
Մեր «հիմակուան» տունը հրշէջներուն դիմացի իջուածքին վրայ է, Սիրիան կաթոլիկ եկեղեցւոյ ետեւը, այլ խօսքով՝ շատ բանուկ եւ խճողուած փողոցի մը վրայ. նախապէս հոս գերեզմանատո՞ւն եղեր է ուրեմն:
Լուսանկարներ չեմ տեսած, բայց տակաւին միտքիս մէջ են Թօփճեաններուն վեց տապանաքարերը, քովէ քով շարուած, մէկը՝ երիտասարդ մահացած կնոջ մը, երկրորդը՝ փոքրիկի մը, իսկ մնացեալ չորսը չեմ յիշեր:
Բաւական հին են, 1800-ականներէն. անոնց նման թերեւս միայն տասնեակ մը տապանաքարեր կան, որոնք անմիջապէս աչքի կը զարնեն իրենց տարբերուող ոճով: Կարծես հին օրերուն այնքան ալ հիմնական չէ եղած խաչեր կամ հրեշտակներ կանգնեցնելը տապանաքարերուն վրայ:
Այս նոյն վեց տապանաքարերուն համար էր որ քեռիս ըսաւ՝ «Բայց ինչպէ՞ս երթամ, երբ հօրս եւ պապերուս գերեզմանները հո՛ս են». Գանատա պիտի գաղթէր:
Գերեզմանատուն մը փոքրացուած քաղաքի մը կը նմանի իր մատուռով, փողոցներով եւ թիւերով. քաղաք, որ նաեւ իր նշանաւոր եւ մեծ «բնակիչները» ունի, որոնցմէ հպարտօրէն կը յիշենք Յակոբ Օշականն ու Քարէն Եփփէն, քաղաք, ուր ապրողները չէ որ կ’ապրին, բայց որ կեանք ունի, յիշատակներով տրոփուն կեանք ու երբեմն՝ նաեւ խօսքով ու ողբով ապրող կեանք:
Զաւակներս փոքր էին, երբ Շաբաթ օրերը կ’երթայինք իմ եւ իրենց մեծ հայրերուն այցելութեան, բոլորին հերթով, բոլորին համար աղօթելով, մոմեր վառելով: Իրենց հօրենական մեծ մայրը, երբ լսեց այս այցելութիւններուն մասին, ուղղակի գայթակղեցաւ՝ «Քա մեղք են չոճուխները, ատ ի՞նչ երթալիք տեղ է որ …»: Բայց մեր այցելութիւնները ընտանեկան պատմութեան տարբեր գլուխներու ընթերցումի մը կը վերածէր մայրս, ամէն անգամ յուշեր պատմելով. եւ այնպէս կը պատմէր, կարծես այդ մարդիկը կը շարունակէին տակաւին ապրիլ, պարզապէս կ’ապրէին այլ աշխարհի մը մէջ:
Շատեր կը նախընտրէին Շաբաթէն տարբեր օր մը այցելելութեան երթալ, առանց հետաքրքիր աչքերու եւ ականջներու ներկայութեան հաղորդուելու եւ գլուխ-գլխի զրուցելու իրենց սիրելիներուն հետ:
Տարօրինակ հեւքով մը կ’երթաս, կարծես այդ լուռ տարածքէն ներս հրաշքները կարելի կը դառնան, եւ օր մը իրապէ՛ս պիտի հանդիպիս անոր, որուն փնտռելու եկեր ես: Երկար ժամանակ կը տեւէ մինչեւ հասկնաս, որ այստեղ լռութիւնը վերջնական է, որ այստեղ միայն ծիծեռնակները խօսք ունին, իսկ մնացեալը կը խոկայ կեանքի առեղծուածին մասին:
«Փոքրերը պէտք է սորվին նաեւ, թէ այլ կեանք մը կայ, որ երբ հանդիպին անոր, ցնցումը այնքան ալ մեծ չըլլայ»,- համոզուած էր մայրս:
Դարպասէն իսկ զգալի է, որ այս վայրը նաեւ խաղաղութեան, վերջնական խաղաղութեան վայրն է, հոս հոն ցրուած լուռ հրեշտակներով, որոնք, տարօրինակ փարատոքսով մը, հաւատք կը ներշնչեն կեանքին հանդէպ:
* * *
Կը յիշեմ երբ հօրենական մեծ մայրիկս մեռաւ եւ յետոյ զինք թաղեցին: Այսքանը կը յիշեմ միայն: Եւ կը յիշեմ տան անսովոր լռութիւնը առանց իր ներկայութեան, թէեւ ինք կեանքին վերջին տարիներուն, հակառակ տիգրանակերտցի ըլլալուն (տիգրանակերտցիներուն այրերը լռակեաց կ’ըլլան, կիները՝ շատախօս), դարձեր էր գրեթէ լռակեաց, Երուսաղէմի ձիթապտուղի կուտերով համրիչը ափէն կախուած (ո՞ւր մնաց այդ համրիչը, զոր հիմա տարօրէն կը կարօտնամ, կարծես եթէ ափերուս մէջ ըլլար, Նէնէ Հայկանոյշիս հանդէպ ունեցած կարօտս կրնար մեղմանալ), երբեմն մրափելով ու երբեմն աղօթքներ մրմնջելով:
Մայրս սակայն ուրիշ դէպքեր կը յիշէ: Լսած եմ առաջին անգամ, երբ կիներու հաւաքի մը, չեմ գիտեր ի՛նչ նիւթի առնչութեամբ, ներկաներէն մէկը հարց տուեր էր.
– Ո՞վ է ձեր տաներէցը:
Որուն մայրս հանդարտօրէն պատասխաներ էր.
– Մենք տաներէց քահանայ չունինք:
– Չունի՞ք … ինչպէ՞ս … կ’ըլլա՞յ …
– Ինչո՞ւ պիտի չըլլայ. երբ մեռնիմ, հարկաւ զիս թաղող մը կ’ըլլայ,- ըսեր էր մայրս նոյն հանդարտութեամբ:
– Բայց ինչո՞ւ:
Եւ մայրս պատմեր էր:
«Մեր տաներէցը Տէր Մկրտիչն էր, բայց քանի որ շատ ծերացեր էր, իր փոխարէն նոր քահանայ մը որոշուեր էր: Երբ կեսուրս մեռաւ, Առաջնորդարան լուր ըրինք. այդ նոր, աւելի երիտասարդ քահանան ղրկեցին մեզի, որ եկաւ եւ սկսաւ տան կարգը կատարել: Յանկարծ Տէր Մկրտիչը փոթորիկի պէս ներս մտաւ մեր տան բաց դռնէն եւ սկսաւ գորգոռալ՝ «Դուն ո՞վ ես որ իմ ծուխերս գողնալու ելեր ես …»: Խեղճ քահանան չէր կրնար պատասխանել եւ ըսել, որ զինք Առաջնորդարանէն ղրկեր են: Մինչ այդ մեր տունը լեցուն էր զանազան զարմանազան մարդոցմով … Գետնին տակ անցայ այդ բոլոր օտարներուն առջեւ»:
Մօրս «օտար» ըսածը մեր ընտանիքին տարբեր դաւանանքներու անդամներն էին պարզապէս եւ անշուշտ անոնց ազգական-բարեկամները. փոքր մօրաքոյրս ամուսնացած էր բողոքական հալէպահայու մը հետ, որ հին հայերէն ըլլալուն, ա՛լ հայերէն լաւ չէր խօսեր. մօրաքոյրս՝ պապէն աւելի պապական, ամուսինէն աւելի բողոքական դարձեր էր:
Երրորդ մօրաքոյրս կաթողիկէ մայրապետ եղեր էր վաղուց, հօրը անակնկալ մահուան որպէս հակազդեցութիւն կարծես. անշուշտ իր բոլոր ընկերուհիները եկեր էին թաղումին ներկայ ըլլալու:
Բողոքական մօրաքրոջս մեծ տղան շաբաթապահ դարձեր էր, չեմ գիտեր ի՛նչ պայմաններու տակ, եկեր էր եւ իր հետ իր բարեկամները բերեր էր:
Ներկայ էին նաեւ Կիւլպէնկեան մայրանոցին խնամակալները՝ արաբ քրիստոնեայ մարդիկ, ծանօթներ, բարեկամներ:
Իրապէ՛ս զանազան-զարմանազան ամբոխ մը: Եւ այս բոլորին դիմաց՝ հայ առաքելական եկեղեցւոյ երկու քահանաներու կռիւ: Տարիներ ետք երբ կը մտաբերեմ այս դէպքը, կամ կը յիշեմ մօրս պատմածը, միտքիս մէջ Յակոբ
Պարոնեանի քահանան կը յայտնուի եւ չեմ կրնար լրջութիւնս պահել:
«Թաղումին յաջորդ օրն իսկ Առաջնորդարան գացի եւ պաշտօնապէս ըսի, որ տաներէց քահանայ չեմ ուզեր: «Հապա պսա՞կ, թաղո՞ւմ եւ այլն», ըսաւ պաշտօնեան, ես ալ ըսի՝ երբ մեռնիմ, հարկա՛ւ զիս թաղող մը կ’ըլլայ»:
* * *
Մայրս մահացաւ սուրիական պատերազմի թէժ օրերուն եւ ինչպէս մնացեալ բոլորը, զինք ալ մէկ հոգիով եւ մէկ քահանայով թաղեցին, հեռու այն հողին մէջ, որ պետութիւնը տուեր էր բոլոր քրիստոնեաներուն թաղման համար, որովհետեւ մեր գերեզմանատան շրջանը խիստ վտանգաւոր էր այդ օրերուն: Կարծես մօրս խօսքը՝ «Հարկաւ զիս թաղող մը կ’ըլլայ» մարգարէութիւն ըլլար:
* * *
Ամէն անգամ որ դուրս կու գամ գերեզմանատան դարպասէն, մէկ աղօթք ունիմ միայն առ Բարձրեալը.
«Տէր Աստուած, կ’աղաչեմ, հերթը մի՛ շփոթեր»:
Մարուշ Երամեան