Վաչէ Ատրունի- Բարի երեկոյ.  նախքան մեր զրոյցը կ’ուզեմ շնորհակալութիւն յայտնել «Գանձասար»-ին այս առիթին համար: Տարբեր առիթներով, տարբեր երկիրներու մէջ «Գանձասար»-ին օրինակը կը բերեմ յաճախ՝ որպէս գոյատեւող ու ստեղծագործող թերթ: Այն առումով, որ նախ կրցած է յարաբերիլ տարբեր միտքերու եւ շրջանակներու հետ, երկրորդ հաշուի առնելով այն միջավայրը, ուր կը ստեղծագործէ, ինչպէս նաեւ երկրի պայմանները, պահած է իր գոյութիւնը:

Նախաբանի փոխարէն կ’ուզեմ յայտնել, որ այս թատերախաղը կը նուիրեմ հանգուցեալ Յուշիկ Ղազարեանին, որուն հետ «Գանձասար»-ի միջոցով հանդիպած եմ: Յետոյ, երբ իմացայ իր թատերական հետաքրքրութիւններուն մասին, մտածեցի, որ ինչպիսի՞ անուշ երիտասարդ մը կորսնցուցեր ենք: Ուստի ասիկա իմ կողմէ հաւատքի բուրգ մը թող ըլլայ թատրոնի աշխատակցուհիին, որ դժբախտաբար վաղանցուկ կեանք մը ապրեցաւ:

Անցնելով ձեր հարցումին. թատրոն երբ կ’ըսենք, կը հասկնանք այն չոր միջավայրը՝ շէնքը, աթոռը, փոշին, վարագոյրը, բեմը, որտեղ թատերախաղեր կը ներկայացուին: Էականը, սակայն, թատրոնի անուանումը չէ, այլ թատերախաղին բնոյթը, թէ ի՛նչ կը բեմադրուի, ե՛րբ կը բեմադրուի, ինչպիսի՛ որակով կը բեմադրուի.  այս բոլորը տարբեր գնահատականներ, տարբեր արժեչափեր են:

Գալով նիւթի ընտրութեան, ես անձնապէս, որ 50-է աւելի թատրերգութիւններու հեղինակ եմ եւ շուտով կը լրանայ թատրոնի մէջ իմ կենսագրութեան 50-ամեակը, իսկ տարիքային 70-ամեակը, նիւթը կ’ընտրեմ ըստ պահանջքի, մնացեալ բոլոր խօսակցութիւնները յարդարանքն են նիւթին՝ պատմական արժեչափ, ազգային բովանդակութիւն, բարոյական ըսելիքներ եւ այլն, ասոնք հագուստ են, բուն կորիզը պահանջքն է: Ժողովուրդն է, որ կը պահանջէ քեզմէ այն՝ ինչ որ պէտք է տաս, եւ եթէ ժողովուրդին հետ զրոյցի պիտի մտնես, կեղծիքը բացառուած է, որովհետեւ ժողովուրդը հաւաքաբար արժեւորումի իր դերը ունի եւ ատիկա կը բաղկանայ մէկ նախադասութենէ՝ մոռացութիւն:

Այն թատերախաղը, որ անպայման հանդիսականին բան մը կ’ըսէ, ինքնաբերաբար ապրելու իրաւունք կ’ունենայ, երկար ժամանակ մարդիկ կը յիշեն զայն եւ սերունդէ-սերունդ կը փոխանցեն, իսկ այն թատերախաղը, որ բեմէն կը ներկայացնեն եւ հանդիսատեսը տարբեր գնահատականներով կ’առնչուի անոր, սակայն մոռացութեան կը մատնուի, ուրեմն իր ըսելիքին մէջ արժեչափ չէ: Այդ իմաստով է, որ կ’ուզեմ առանձնացնել այն, որ ժողովուրդը միշտ կ’ուզէ զուարճանալ, որովհետեւ թատրոնը կոպիտ արտայայտութիւն է, որուն համար սուր վէճեր կ’ունենայի ժամանակին մտաւորականներ Գրիգոր Շահինեանի եւ Բաբգէն Փափազեանի հետ: Մեր վէճը հետեւեալն էր. իրենք թատրոնը կը պատկերացնէին որպէս դաստիարակութեան կեդրոն, բարոյականութեան խորան, եւ այլն, իսկ իմ հասկացողութեամբ թատրոնը զուարճութեան վայր է, զուարճութիւն, որ ժողովուրդին մօտ որոշակի կիրք մը կ’արթնցնէ.  ներկայացուող գործին ժողովուրդը առնչակից դարձնելու պատասխանատուութիւն ունի թատրոնը: Երբեք պէտք չէ պատկերացնել, որ թատրոնը դպրոց է, գաղափարախօսութեան արտայայտիչ, թատրոնը իր ստեղծուած առաջին իսկ օրէն զուարճանալու առիթ կը ստեղծէ… ուրիշ բան է որակը. մարդիկ երբեմն անեկթոտ մը կը պատմեն՝ անյաջող կ’ըլլայ, ուրիշներ այնպէս մը կը պատմեն, որ երկար խնդուքի մէջ կը պահեն ունկնդիրը:

Վերջին հաշուով երբ մարդիկ առնչակից կ’ըլլան ստեղծագործութեան, պահու տակ իրենց զգացողութիւնները կ’ապրին, խտուըտանք մը կ’ապրին։ Այս պարզութեան մէջ պէտք է դիտել թատրոնը:

Հանդիսատեսը խնդրի մը առնչուելու համար կու գայ տեղ մը, ուր առնելիք եւ տալիք ունի: Առնելիքը գեղագիտական միջավայրն է, մատուցումն է, իսկ տալիքը խնդուքն է կամ մոռացումը, հաւանաբար:

Իսկ այն ինչ որ յետոյ կը խօսին ու կ’ըսեն ուրիշ բան է… թատրերգութիւնը իր մէջ երբեք քննադատութիւն չի բովանդակեր, չկայ այդ հասկացութիւնը, կայ կարծիքներու փոխանակում։ Երբեմն ընդունուած է ըսել, որ թատերախաղէն ետք թատրոնի քննադատները կը խօսին.  իրականութեան մէջ այդպիսի պաշտօն գոյութիւն չունի, որովհետեւ թատրոնի քննադատը պէտք է ըլլայ այն մարդը, որ ամէն ինչ գիտէ թատրոնի մասին, իսկ թատրոնը ինքնին ամէն ինչի մասին չի խօսիր, որ ամէն ինչ իմանաս, թատրոնը կը խօսի օրուան խնդիրին մասին եւ դուն պարզապէս կարծիքդ կու տաս: Այդ սահմաններուն մէջ պէտք է տեղի ունենայ առնչուածութիւնը, խօսքս  կը վերաբերի ստեղծագործութեան եւ անոր շարունակութեան, իսկ եթէ թատրերգութիւնը կենդանի արուեստի պիտի վերածուի, օրուան խնդիրները պիտի արծարծէ: Մեր պարագային, երբեմն կ’ըսուի հայկական, ազգային թատրոն.  նման բան չկայ, թատրոնը համամարդկային է, միայն լեզուն է ազգային: Մեր պարագային թատրոնը պէտք է իր մէջ պարունակէ երեք մեծ բացականեր, որոնց մասին միշտ խօսած եմ՝ քաղաքականութիւն, բարոյագիտութիւն եւ ոգեղէնութիւն, այսինքն՝ կրօնք:

Թատրոնը քաղաքականութեան առաջին գործօնն է, բոլոր յեղաշրջումներն ու յեղափոխութիւնները Փասթիլի յեղափոխութենէն մինչեւ ֆրանսականը, թատրոնի պատճառով եղած են, թատրոնն է, որ մշակած է այդ միջավայրը, որովհետեւ հաւաքականութեան միջավայր է, որմէ կը ծնի նաեւ յեղաշրջման կամ յեղափոխութեան մտքին էութիւնը:

Մեր սերունդի երիտասարդները ինչո՞ւ կը զրկէք չափաւորական, բարոյախօսական էութիւն պարունակող սեռային հարցադրումներէ: Անոնք յաճախ կը դիտեն ֆիլմեր, որտեղ սէր, սիրային յարաբերութիւններ կան, սակայն այդ բառերը եթէ մեր միջավայրին մէջ գործածենք, կը բարկանան: Մենք՝ մտաւորականներս, այս մասին ալ պիտի խօսինք: Երիտասարդը այսօր բեմի վրայ կ’ուզէ տեսնել այնպիսի բաներ, զորս կը ցանկայ իր կեանքին մէջ:

Վ. Ա. – Բնականաբար, սփիւռքահայ մեր առաջին գրողներն էին, որոնք յանդգնութիւնը ունեցան խօսելու այս նիւթին մասին։ Շահան Շահնուրի յեղափոխական էութիւնը անկէ ծնաւ, նոյնպէս Զարդարեանի, Փոլատեանի, ընդ որում ասոնք բոլորն ալ համազգայնական էին: Անոնք հայ երիտասարդութեան մէջ, որ ապագայական արժեչափն է որեւէ հաւաքականութեան, ազատ մտքի, թռիչքի գաղափարախօսութիւնը առաջ մղեցին:

Ըսելիքիս էութիւնը այն է, որ թատրոնը պէտք է թարմացնենք, դարձնենք օրուան արժէք: Թատրոնը վերջապէս, որպէս առաջին կամ երկրորդ բեմ, կեանքային արուեստ է:

Վ. Ա. – Անկեղծ պիտի ըլլանք, երբ կ’ըսենք թատրոն եւ թատրերգութիւն, մենք պիտի հասկնանք, որ թատերախումբին հետ գործելու նպատակը ոչ թէ ձեռնարկ մը, ելոյթ մը յաջողցնել է պարզապէս, այլ ստեղծել, վերամշակել «Լեւոն Շանթ» կոչուած հին թատերախումբի մը արժէքները եւ խումբը վերածել ԵՍ-ի։ Ամէն խումբ ԵՍ պէտք է ունենայ, իր սխալներով, իր կատարողական արժէքներով սեփական ԵՍ պէտք է ունենայ։ Այսինքն՝ եթէ որոշ հեռաւորութենէ մը նայիս, պիտի ըսես, թէ այս տղան «Լեւոն Շանթ» թատերախումբէն է։ Ատիկա ԵՍ-ն է, որուն շուրջ անդամները կը հաւաքուին։ Ինչպէս ըսի իմ առաջին խնդիրը ոչ թէ ձեռնարկ մը յաջողցնել է, որուն Ժողովուրդը կրնայ տարբեր գնահատականներ տալ, այլ՝ դերակատարներուն հետ մասնագիտական աշխատանքը։ Ես դերասաններուս ըսած եմ, մի՛ տարուիք տրուող գնահատականներով, տարուեցէ՛ք զիրար հասկնալով, ձեր թատերական գործը հասկնալով, թատրերգութիւնը ինքնաճանաչողութեան արուեստ պիտի ըլլայ։ Իւրաքանչիւր դերակատար պիտի հասկնայ նախ եւ առաջ, թէ ինք զո՞վ կը ներկայացնէ, ի՞նչ պայմաններու մէջ կը ներկայացնէ։ Ասոնք կարեւոր են, իսկ ատիկա ընելու համար փորձն է կարեւորը։ Հետեւաբար անհրաժեշտ է շրջանցել բոլոր դժուարութիւնները եւ շարունակել պահպանել վերականգնած «Լեւոն Շանթ» թատերախումբին գոյութիւնը։

Պէտք է հաւատք ընծայել թատրոնին ու ձեռք-ձեռքի տալով պահել զայն տնտեսական այս ծանր պայմաններուն մէջ անգամ։ Թատրոնի հանդէպ սէրը գործի վերածելը կարեւոր քայլ է, պէտք է շարունակել, էական չէ թէ ո՛վ է բեմադրիչը, ովքե՛ր են դերակատարները, էականը թատրոնի գոյութիւնն է, որ տեսակ մը ոգեղէն սնունդ է։

Վ. Ա. – Բոլոր գործերս չեմ բեմականացուցած։ Գործերուս առաջին բեմադրութիւնը կատարած եմ 1978-ին։ Ընդհանրապէս իմ թատերախաղերս ես կը բեմականացնեմ։ Էտուարտո տէ Ֆիլիփոն ալ այդպէս էր։ Համաշխարհային գրականութեան մէջ շատ են այն բեմադրիչները, որոնք կը գրեն եւ իրենց գրածը կը բեմադրեն։ Ես կը գրեմ ու կը բեմադրեմ ոչ թէ գրածներս բեմադրելու համար պարզապէս.  գործերս, փառք Աստուծոյ, եօթը երկիրներու մէջ բեմադրուած են ու տակաւին կը բեմադրուին։ Պարզապէս կը գրեմ իմ ապրած կեանքէն քաղուած պատկերներ։ Մարդիկ, որոնց հետ շփուեր եմ, ճանչցեր եմ զիրենք։

Երբեմն, որպէս գրող, ահռելի կռիւի մէջ կը մտնեմ բեմադրիչ Վաչէին հետ։ Գրող Վաչէն անընդհատ կը պարտադրէ, որ բնագիրը պահուի, ոչ մէկ տող զեղջուի, բեմադրիչ Վաչէն երբեմն կ’ըսէ՝ ասիկա աւելորդ է, անընդհատ կը խանգարէ եւ այլն։ Այսպէս կը գրեմ եւ երբ պիտի բեմադրեմ անընդհատ կը փոխեմ։ Օտար գրողինը չեմ կրնար փոխել, երբեմն պարզապէս կը կրճատեմ, այնքան ատեն որ ժամանագրական պահանջ մը կայ ստիպուած կ’ըլլամ կրճատել։

Վ. Ա. – Հալէպահայ թատրոնի երիտասարդութիւնը դպրոցի կարիք չունի, այլ կարիք ունի փորձի: Բեմէն լաւ դպրոց չկայ.  երիտասարդը իր սորվելիքներուն հիմնական զամբիւղը բեմի վրայ ապրելով կ’առնէ: Ատիկա աւելի երկար կ’ապրի իր մէջ: Ես համալսարանէ ներս դասաւանդած եմ, եթէ զորօրինակ տասնութ հոգի նստած է, իսկ ես կը խօսիմ, մէկ հատուածի համար կը խօսիմ, չափորոշիչ մը կայ այստեղ, անոր սահմաններուն մէջ կը խօսիմ, բայց իւրաքանչիւրը առանձին մտածողութեան աշխարհ մը ունի, պէտք է որ իւրաքանչիւրին հետ առանձնաբար աշխատիմ, որովհետեւ ընկալման տարբեր ճամբաներ կան, աստիճաններ կան: Ընկալումէն ետք, մարսելու,  գաղափարը ընդունելու եւ գործադրութեան մէջ դնելու տարբեր իրավիճակներ կան: Երբ թատերախումբը փորձի կը հանենք, այդ կարելիութիւնը կը ստեղծենք:

Ես դերակատարներուս հետ կ’աշխատիմ բան մը սորվեցնելու եւ այդ բանը անպայման բեմին վրայ իրականացնելու, ոչ թէ գաղափարներս անոնց փոխանցելու համար:

Համազգայինի Սուրիոյ «Լեւոն Շանթ» թատերախումբի երիտասարդները թատերական տարբեր ազդեցութիւններ կրող երիտասարդներ էին, այսօր, երկու-երեք ներկայացումէ ետք, մենք ունեցանք խումբ մը, որ ունի իր ներկայութիւնը, իր ԵՍ-ը: Ուստի բարի երթ ու նոր բեմեր կը մաղթեմ թատերախումբին։