Արաբ հռչակաւոր բանաստեղծ՝ Ապուլ Ալաա ալ-Մաարի չորս տարեկանին ծաղկախտի հետեւանքով կը կորսնցնէ իր տեսողութիւնը։ Հետագային, երբ հարց կու տան անոր, թէ ի՛նչ մնացած է յիշողութեան մէջ, ան կը պատասխանէ. «Կարմիր գոյնը եւ մօրս դէմքը»։ Իսկապէս ալ, կեանքի յորձանուտին մէջ, շատ բաներ անհետ կը կորչին մեր մտապաստառէն ու ակամայ մոռացութեան կը մատնուին։ Մարդ արարածը, բացի իր մօր բուրմունքէն, հակամէտ է մոռնալու ամէն բան։ Իսկ ի՞նչ հոտ ունի մայրը։ Մայրը կաթնաբոյր է եւ ամէն բանէ առաջ վեր՝ անշահախնդիր սիրոյ բուրմունքն ունի, համբերութեան եւ զոհաբերութեան, յոյսի եւ հաւատքի, գուրգուրանքի եւ ներողամտութեան։

Մենք, որպէս մայրապաշտ ժողովուրդ, գեղարուեստական գրականութեան մէջ ինչքա՜ն հարուստ ատաղձ ունինք մայրերգութեան վերաբերող։ Վահան Թոթովենց իր «Կեանքը Հին Հռոմէական Ճանապարհի Վրայ» հատորին մէջ հետեւեալը կը գրէ. «Մինչ օրս ես չեմ կարողանում ընդգրկել մօրս սիրոյ խորութիւնը։ Երբ փորձում եմ նայել այդ խորութեան մէջ՝ գլխապտոյտ եմ ունենում եւ սիրտս դողում է այդ խորութիւնից»։ Եւ ահա այդ մօր մասին ան կը շարունակէ. «Մայրս կրթուած կին չէր, նրա ուսումը Աւետարանից դէնը չանցաւ, բայց հզօր սիրոյ ազդեցութեան տակ նա հասել էր հոգու անսահման խաղաղութեան։ Մայրը համակ սէր է. ան լեռան ծանրութիւն կարող է կրել իր հոգում»։

Աշխարհի չորս ծագերուն Մայրերու օրը կը նշուի տարբեր թուականներուն։ Արաբական երկիրներուն մեծամասնութիւնը մայրերը կը մեծարէ գարնան ծաղկունքին հետ՝ Մարտ ամսուն։ Մայրերու օրը ծագում առած է հին Յունաստանէն ու անոնց հանդէպ առաջին պաշտամունքները ի յայտ եկած են այնտեղ։ Յոյներ մեծ շուքով կը պատուէին Ռէան՝ Զեւսի մայրը։  Հեթանոսական դարերուն հայեր եւս շքախումբերով կը մեծարէին մայրութեան եւ պտղաբերութեան դիցուհի՝ Անահիտ չաստուածուհին, զոր կը սիրէին կոչել Ոսկամայր։ Արտերը հնձելէ ետք, առաջին բերքի հասկի փունջերով կը ծածկէին անոր արձանը՝ այն հաստատ համոզումով, թէ այսպիսով կ’ապահովէին իրենց բերքին առատութիւնը եւ զայն կը պաշտպանէին բնութեան աղէտներէն։ Ի դէպ, Անահիտ անունը ծագումով պահլաւերէն է, այսինքն՝ հին պարսկերէն, եւ կազմուած՝ (ան) ժխտական նախածանցէն եւ (ահիթ) «պիղծ» արմատէն կը նշանակէ՝ անաղարտ, մաքուր ու անբիծ։

Հետաքրքրական է նաեւ, որ հին Յունաստանի յայտնի փիլիսոփայ, ուսուցիչ, գրող եւ բարոյագէտ Սոկրատէսի ուսուցիչը եղած է կին մը, Սփէյժա անունով։ Սակայն պատմական արձանագրութիւններու մէջ ընդհանրապէս բացառուած է այս իրականութիւնը։ Պատճառն ալ այն է, որ քրիստոնէական կրօնքի տարածումով ընդհանրապէս անտեսուեցան կին արարածն ու անոր դերակատարութիւնը եւ ղեկավարութեան ստանձնումը ընկերութեան մէջ։ Ուստի, դիտաւորեալ ծրագիր մշակուեցաւ չէզոքացնելու եւ վերացնելու յատկապէս կանանց եւ փիլիսոփաներու կարեւոր դերը պատմութեան դասագիրքերու ծրագիրներէն։

Տարիներու աւանդութեամբ, Սուրիահայ Օգնութեան Խաչը եւս, որպէս կանացի բարեսիրական կազմակերպութիւն, բնութեան զարթօնքին զուգահեռ, մեծ շուքով կը յիշատակէ Մայրերու Օրը, քանզի մայրութիւնը պաշտամունքի արժանացած է անյիշելի ժամանակներէն։ Եւ աւելին. մօր նկատմամբ սիրոյ ու երախտագիտութեան դրսեւորումները համաշխարհային, ինչպէս նաեւ հայկական արուեստի ու մշակոյթի անբաժանելի եւ կարեւոր մաս դարձած են։ Առողջ, կիրթ ու հայրենասէր սերունդի դաստիարակութիւնը առաջին հերթին եւ արդարացիօրէն կը գնահատուի որպէս հայ մայրերու արժանիք եւ սխրանք։ Այդ սխրանքի վկան էինք մե՛նք, երբ հայ մայրերը, աքսորի ճանապարհին, անապատի աւազներուն վրայ գրելով մաշտոցեան այբուբենը կ’ուսուցանէին իրենց զաւակները՝  հաւատալով ազգի փրկութեան ու վերապրումին։

Նորին Սուրբ Օծութիւն Տէր Տէր Արամ Ա. Վեհափառ Հայրապետ 2025 տարին հռչակեց «Աւանդութիւններու Վերակենսաւորման Տարի»։ Այսօր պարտք կը զգանք քանի մը նշումներով անդրադառնալ այս յոյժ կարեւոր նիւթին։ Վստահաբար գիտենք, թէ ինչպիսի՛ կարեւոր դեր կը խաղան աւանդութիւնները, ժողովուրդներու գոյերթին մէջ։ Անոնք նախնեաց թարմ յիշողութիւնն են, բայց յատկապէս ամրակուռ վահան՝  ընդդէմ ազգերու այլասերման վտանգին։

Բայց ի՞նչ է աւանդութիւնը։ Աւանդութիւնը ազգի մը հաւատալիքներուն, արժէքներուն, մտածողութեան եւ սովորութիւններուն ամբողջութիւնն է։ Զորօրինակ՝ հայ ժողովուրդի հաւաքական յիշողութեան մէջ ձեւաւորուած, աւանդութիւնը Նաւասարդեան խաղերուն շարունակականութիւնն է, Վարդավառին՝ ջրասրսկումը եւ Աստուածածնայ տօնին՝ խաղողի օրհնութիւնը։ Աւանդութիւնը Տեառնընդառաջի խարոյկն է, Մեծ Պահոց ծոմապահութիւնն ու Բարեկենդանի ճոխութիւնը։ Եւ դեռ աւելի՛ն. Աւանդութիւնը Ծաղկազարդին ձիթենիներու ոստն է, Ս. Յարութեան տօնին՝ կարմիր հաւկիթները, իսկ Համբարձման տօնին՝ այնքա՜ն հաճելի քառեակներն ու վիճակահանումը։

Իսկ ինչպէ՞ս ձեւաւորուեցան հայկական քրիստոնէական առաջին աւանդութիւնները։

Այստեղ կարեւոր է անդրադառնալ հիմնական կէտի մը։ Հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ անկիւնադարձային եղաւ քրիստոնէութեան ընդունումը, որպէս պետական կրօնք։ Պատմահայր Մովսէս Խորենացին կը փոխանցէ, թէ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ քրիստոնէութեան տարածման արագընթաց ու լայնածաւալ աշխատանքին զուգահեռ՝ հիմնայատակ կործանեց քուրմերու մեհեանները եւ անոնց տեղ կառուցեց եկեղեցիներ, իսկ հեթանոսական ծէսերուն եւ սովորութիւններուն տուաւ քրիստոնէական հանդերձաւորում։

Դժուար է գտնել նման երկիր մը, ուր հին հաւատքը վերաճած է նորին մէջ, ինչպէս մեր ժողովուրդին մօտ։ Այսպէ՛ս. Քանդուած բագիններուն վրայ բարձրացան նոր Աստուծոյ տաճարներն ու եկեղեցիները։ Անահիտ դիցուհին փոխարինուեցաւ Աստուածամօր կերպարով, քուրմերու որդիները դարձան խաչակիր դպիրներ, Վիշապաքաղ Վահագնը՝ Ս. Գէորգ, Վարդավառը՝ Քրիստոսի այլակերպութեան տօն, Միհրի փառաբանութիւնը՝ տիրամեծար աղօթք, արեւագալի երգերը՝ շարական եւ ատրուշաններուն զոհերը՝ մատաղ։

Ուստի, ակնյայտ է, որ աւանդութիւնները ունին բաւականին հին ակունքներ։ Անոնք հիւսուած են անյիշելի ժամանակներուն եւ հիմք հանդիսացած՝ հայոց բանաւոր գրականութեան։ Կասկածէ վեր է, որ գրական այդ պատկառելի ժառանգութիւնը՝ առասպելները, զրոյցները, հեքիաթներն ու վիպերգութիւնները ենթարկուած են հսկայական փոփոխութեան եւ մշակման, հասնելով մինչեւ մեր օրերը։ Անոնք հեթանոսական դարերուն հայ ժողովուրդի ստեղծած երեւակայութեան արդիւնքն են։ Ուստի հայկական ոգին ճանչնալու եւ հայ ժողովուրդին մտայնութիւնը հասկնալու համար խիստ անհրաժեշտ է ծանօթանալ հին բանահիւսութեան, որպէս հայ գեղարուեստական մտքի առաջին առկայծումերը։ Եթէ հին դարերէն մենք այսօր ունինք բանահիւսութեան բաւականին հսկայ ժառանգութիւն, այդ մէկը շնորհիւ մեր 5-րդ դարու հայ պատմիչներուն է, որոնք առաջին անգամ գրի առին վիպական դրուագներ, դարերու ընթացքին ժողովուրդին կողմէ բերանացի պատմուած։

Աւելի ուշ, բանահաւաքութեան ծիրէն ներս, անուրանալի եղաւ 19-րդ դարուն ապրած եւ ազգագրութեան ռահվիրան համարուող Գարեգին եպս. Սրուանձտեանցի վաստակը։ Ան կորուստէ փրկեց հայոց հոգեմտաւոր հարստութեան անփոխարինելի գոհարները՝ ողջ  Հայաստան աշխարհը շրջելով եւ մեր ժողովուրդի շրթներէն լսելով ու արձանագրելով սերունդէ սերունդ փոխանցուած ու բանաւոր պահպանուած ստեղծագործութիւնները։ Ի դէպ, յիշենք նաեւ, թէ Սրուանձտեանց մեծարժէք ներդրում ունեցաւ նաեւ հայ ժողովուրդի ազգային դիւցազնավէպը՝ «Սասունցի Դաւիթը» գրի առնելու եւ կորուստէ փրկելու գործին մէջ։ Իրեն կը պատկանի դիւցազնավէպի առաջին գրառումն ու այդ տարբերակին մշակումը, որ կոչուեցաւ  «Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի Դուռ», 1873-ին։

Սրուանձտեանցի օրինակին հետեւեցաւ նաեւ երաժիշտ ու երգահան Կոմիտաս վարդապետ, որուն մահուան 90-ամեակը կ’ամբողջանայ այս տարի։ Փաստացի իրականութիւն է, թէ հմուտ վարդապետը ձայնագրած է հայ ժողովուրդի երգարուեստի տարբեր ժանրերուն պատկանող քանի մը հազար երգ, մոռացութենէ փրկելով այս ծիրէն ներս հսկայական մշակոյթ մը։

Վերադառնալով հայկական աւանդութիւններուն պէտք է ըսել, որ մենք ժառանգորդներն ենք հարուստ աւանդութիւններու, ուստի պարտինք գիտակցաբար կենդանի պահել ու աւելիո՛վ հարստացնել զանոնք, հաւատարիմ մնալով մեր նախնեաց ոգիին։ Աւանդութիւններու պահպանումն ու յաճախակի կիրառումը կրնայ ներգրաւել երիտասարդութիւնը, որ իր կարգին նոր շունչ եւ աւիւն պիտի փոխանցէ անոնց։

Նկատի ունենալով, որ քանի մը շաբաթներ առաջ ազգովին նշեցինք Բարեկենդանը, եկէ՛ք միասնաբար վերյիշենք այս առթիւ մեր ժողովուրդին պահպանած աւանդութիւնները։

«Բարեկենդան օրեր է, խալքս գլխէս թռեր է», կ’ըսէին մեր նախնիները։

Բարեկենդանը մարդու դրախտային կեանքի անսահման երջանկութեան յիշատակն է, որ կը վայելէին Ադամն ու Եւան։ Բառը կազմուած է (բարի) եւ (կենդան, այսինքն՝ կեանքով լեցուն) արմատներէն։ Այս տօնին մարդիկ զիրար շնորհաւորելու ժամանակ կը մաղթէին բարի կեանք եւ երջանկութիւն։ Տօնին արմատները կը հասնին, ինչպէս միշտ, մինչեւ հեթանոսական ժամանակները։ Բարեկենդանին հիմնական նպատակը տարուան սկիզբը ընտանիքի անդամներուն եւ հարազատներուն համախմբումն էր։ Մարդիկ անհոգ եւ ուրախ կ’ուզէին ըլլալ եւ խանդավառութեամբ շարունակել իրենց կեանքը։ Բարեկենդանին նմանող տօն ունին նաեւ այլ ժողովուրդներ, ինչպէս՝ Սլաւոններուն «Մասլենիցա» աւանդական տօնը, նաեւ պրազիլցիներու «Մարտիկրա»-ն, որուն ընթացքին մարդիկ գեղեցիկ

դիմակներ կը դնեն եւ փողոցները պտտելով կը պարեն եւ կ’ուրախանան։

Բարեկենդանին շատ կարեւոր էին խաղերը, երգերն ու պարերը, որոնք բարձր տրամադրութիւն կը ստեղծէին։ Յատկանշական պարերէն էր «Ոլոր»-ը, որ տարուան խորհդանիշն էր ու կը նշանակէր կլոր, շրջանակ։ Պարողները կլոր-կլոր կը դառնային ինչպէս տարիները։ Այս պատճառով ալ պարի շրջանը կը կոչուէր կեանքի շրջան։

Բարեկենդանը ունէր խորհրդանշական երկու տիկնիկ՝ Տատը, այսինքն մեծ մաման, որ կը կոչուէր (ՈՒՏԻՍ) եւ պապը այսինքն՝ մեծ պապան, որ կը կոչուէր (ԱԿԼԱՏԻՍ)։ Բարեկենդանի օրերուն Ուտիս տատը շատ կ’ուտէր եւ գունտ ու կլոր կը դառնար եւ Բարեկենդանի վերջին օրը հինցած եւ պատռտուած պուպրիկի կը վերածուէր։ Այդ օրը զինք լեռէն վար կը գլորէին եւ զայն կը փոխարինէին (Ակլատիս) պապով։ Ակլատիս տիկնիկը կը պատրաստուէր սոխի մը վրայ եօթը փետուրներ դնելով, որոնք կը համապատասխանէին Մեծ Պահքի եօթը շաբաթներուն եւ օրացոյցի դեր կը կատարէին։ Իւրաքանչիւր շաբթուան վերջը փետուր մը կը հանէին։ Ակլատիսը առաստաղէն կախած պահուն ուրախութեամբ հետեւեալը կ’երգէին. «Տատը գնաց շարեփը ձեռքին, պապը եկաւ մահակն ուսին»։

Բարեկենդանի տօնը տեղ գտած է նաեւ գեղարուեստական գրականութեան մէջ, ինչպէս Թումանեանի «Բարեկենդան» հեքիաթը։

Աւանդութեան համաձայն, Բարեկենդանին թոնիրը միշտ վառ պէտք է մնար  եւ ընտանիքի սեղանը՝ մի՛շտ առատ։ Թոնիրին մէջ թխուած մատնաքաշ հացը կամ լաւաշը հայկական օճախի օրհնութիւնն էր։ Հին Հայաստանի մէջ հացը եղած է առատութեան, հիւրասիրութեան եւ խաղաղութեան խորհրդանիշ։ Եթէ հայը հիւրին դիմաց հաց դնէր՝ կը նշանակէր որ իր տան դռներն ու սիրտը բաց են անոր համար։ Հոսկէ ալ եկած է աղուհացով դիմաւորելու հայկական սովորութիւնը։ Այլ հետաքրքրական սովորութիւններ ալ կան  մեր ժողովուրդին մէջ, հացին հետ կապուած։ Գիւղերու մէջ մինչեւ օրս ալ հացը դանակով չեն կտրեր, այլ կը բաժնեն ձեռքով, որպէսզի հացը ցաւ չզգայ դանակի սուր շեղբէն։

Հայկական աւանդական հարսանեկան արարողութիւններուն մէջ ալ հացը գլխաւոր դեր ունի։ Տան շեմին, փեսային հայրը մէկական լաւաշ կը փռէ նորապսակներուն ուսերուն, որպէսզի հարսը առատութիւն բերէ հայկական օճախին։

Սովորութիւն էր նաեւ թոնիր շինելու ատեն կանչել քահանան, որպէսզի օրհնէ։ Թոնիրէն հանուած առաջին հացը կը ղրկուէր այն տունը, ուր հիւանդ կար։ Հացը տեսնելով հիւանդը ապաքինելու հաւատքով կը լեցուէր։

Կը պատմուի, թէ 10-րդ դարուն ապրած, գիտնական եւ փիլիսոփայ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունին սովորութիւն ունէր մագաղաթին վրայ գրած պահուն կտոր մը հաց դնելու իր առջեւը. ատիկա նշան էր, որ ինք ճշմարտութիւնը կը գրէր. «Հացին նայելով մարդ եօթնապատիկ ճշմարտախօս կը դառնայ»,- կ’ըսէր ան։

Հայկական սովորութիւն է նաեւ Կաղանդին ծիսական տարեհացի պատրաստութիւնը, որ կ’ըլլար կլոր կամ ձուաձեւ, իսկ չափը՝ ըստ ընտանիքի անդամներուն թիւին։ Տարեհացին երեսը կը զարդարուի սերմերով եւ չոր ու մանր պտուղներով։ Հացին մէջ կը դնեն լուբիա, կորիզ եւ մետաղեայ դրամ։ Միջուկը կը կոչուի «միջինք», որ տան բարեբախտութեան եւ հարստութեան խորհրդանիշն է. ուտելու ժամանակ, որուն որ բաժին իյնայ դրամը՝ այդ անձը կը դառնայ տարուան բախտաւորը։

Մշեցիք փոքրիկ քսակի մը մէջ բուռ մը ցորեն կը լեցնէին եւ կը կախէին նորածինին օրօրոցէն։ Մայրը երեխան կ’օրօրէր ու կ’ըսէր. «Տունդ միշտ ցորեն գտնուի, կեանքդ եւ արտդ երաշտ չտեսնեն, հոգիդ մաքուր մնայ մինչեւ խոր ծերութիւն եւ մարդիկ քեզ սիրեն արդար ցորենի պէս»։

Կը պատմեն նաեւ, թէ գրական ասուլիսի մը ժամանակ գրականագէտ մը կծու խօսքեր կ’ըսէ բանաստեղծ Եղիշէ Չարենցի հասցէին։ Երբ լուրը կը հասնի անոր, վերջինս կ’որոշէ պախարակել գրականագէտը։ Օր մըն ալ ճամբուն վրայ Չարենց կը հանդիպի գրականագէտին, որուն ձեռքը մատնաքաշ հաց մը կար։ Չարենց, երբ կը տեսնէ հացը՝ կարծէք լեզուն կը պապանձի եւ միայն բարեւելով կ’անցնի մարդուն կողքէն։ Աւելի ուշ բանաստեղծը այս մասին կ’արտայայտուի ու կ’ըսէ. «Հացը խանգարեց զիս։ Ես չեմ կրնար թէկուզ մէկ չոր խօսք ըսել այն մարդուն, որուն ձեռքին հաց կայ։ Կ’ամչնամ հացէն»։

Աւանդութիւնը լայնածիր է. կ’ընդգրկէ ազգի մը հաւատքը, մշակոյթն ու լեզուն, որոնք կը փոխանցուին սերունդէ-սերունդ։ Սակայն, Այսօր, աւելի քան երբեք,  վտանգուած են մեր աւանդութիւնները, քանզի մէկ կողմէ հայ ժողովուրդին պարտադրուած սփիւռքացումը, միւս կողմէ աշխարհակուլ համաշխարհայնացումը մշակութային այլասերման կը մատնեն ողջ հայութիւնը։ Եւ դեռ աւանդութիւններուն սպառնացող վտանգէն անդին գոյութիւն ունի յոյժ կարեւոր կռուան մը եւս, որն է մեր ոսկեղնիկը՝ Արեւմտահայերէնը։ Ցաւօք, այսօր արեւմտահայերէնը ԻՒՆԵՍՔՕ-ի «վտանգուած լեզու»-ներու ցանկին մէջ է։ Լեզուն կը գոյատեւէ այն պարագային, երբ գործածութեան լայն շրջանակ կ’ունենայ, մինչդեռ արեւմտահայերէնը այսօր կը գործածուի մօտաւորապէս մէկ միլիոն անձի կողմէ միայն։

Անվարան կարելի է ըսել, որ Արեւմտահայերէնը, իբրեւ գրական լեզու, պահպանուած է հիմնականօրէն Մերձաւոր Արեւելքի գլխաւոր ամրոցներուն՝ Սուրիոյ եւ Լիբանանի մէջ։ Վերջին տասնամեակներուն, այս զոյգ գաղութներէն ներս ծնունդ առած արտագաղթի զօրաւոր հոսքն ու հայաթափումը, բացասական ազդեցութիւն կ’ունենան եւ կը փութացնեն արեւմտահայերէնի նահանջը։ Այս ծիրէն ներս Հայկական վարժարանը, իբրեւ ամուր միջնաբերդ, չի կրնար առանձինը պայքարիլ արեւմտահայերէնի պահպանման համար մղուող ճակատամարտերուն յաղթանակներ արձանագրելու համար։ Համազգային ճիգ պէտք է արեւմտահայերէնը ապրեցնելու եւ զայն նորահաս սերունդներուն մշտական գուրգուրանքին առարկան դարձնելու։ Այլապէս հայոց լեզուի ճոխ եւ հսկայ այս ժառանգութիւնը, կրնայ մօտ ապագային դուրս գալ հայ գրականութեան թատերաբեմէն եւ դատապարտուիլ պարզապէս իր պատուաւոր տեղը գրաւելու գրաբարի կողքին։

Հուսկ, եթէ մարդուն մարմինը չ’ապրիր առանց սնունդի, ժողովուրդն ալ չ’ապրիր ու չի գոյատեւեր առանց իր հոգեւոր արժէքներուն՝ աւանդութիւններուն, լեզուին ու հաւատալիքներուն։ Ուստի, վանողական մօտեցումով չդիտենք աւանդութիւննները, որոնց իմաստն ու արմատները խոր են եւ տարածուն։ Սակայն միւս կողմէ, աւանդութեանց հաւատարիմ ըլլալ չի նշանակեր մերժել նորութիւն կամ նորարարութիւն. ընդհակառակն. փորձենք արդիական միջոցներու կիրառումով պահել մեր էութիւնը, մեր ներկայութիւնը աշխարհի վրայ. մէկ խօսքով՝ մեր հայութիւնն ու հայկականութիւնը։

Շնորհաւոր Մայրերու օր, յոյսի սերմնացան, ցաւի բալասան հա՛յ մայրերուն։