Նախաճաշս աւարտած էի եւ  ժամի մը չափ ազատ էի մինչեւ  հերթական նիստը:

Որոշեցի առիթէն օգտուիլ ու հրապարակ իջնել՝ հանդիպելու  «Անի»   կեդրոնական գրախանութը, որ կը գտնուէր պանդոկին բոլորովին կից, ձախին, շատ լայն մայթի մը հարեւանութեամբ:

Հազիւ դուրս եկած էի պանդոկէն, երբ գրախանութէն քանի մը մեթր անդին, տեսայ մարդկային արտասովոր հերթ մը. այնքան երկար էր ան,  որ ստիպուած էին  քանի մը տեղէ բեկել զայն, որպէսզի կարելի ըլլար սեղմուիլ լափ-լայն մայթին վրայ:

Նման հերթեր կը գոյանային սովորաբար նոր ապրանք ստացած խանութներու առջեւ:

Ուրեմն փոխանակ գրախանութ մտնելու, շարունակեցի ճամբաս՝ հասնելու համար  հերթի կանգնողներուն, որովհետեւ հետաքրքիր էի, թէ ի՛նչ կը ծախէ այս խանութը: Բայց ահա նկատեցի, որ ան բոլորովին պարապ էր՝ մերկ պատերով ու մերկ սալայատակով:

Ներսը՝ գրասեղանի մը ետին,  նստած էր մարդ մը,  որ գանձումներ կը կատարէր, ստացագիր կու տար ու այսչափ միայն: Շփոթահար մօտեցայ  սպասողներէն մէկուն եւ հարցուցի, թէ ի՛նչ կ’անցնի-կը դառնայ, ի՛նչ է այս տեղի ունեցածը, ի՛նչ կը փնտռեն վաղ առաւօտեան այս  կիսամութին  ու կրծող սառնամանիքին:

-Եկած ենք բաժանորդագրուելու Շիրվանզադէի ամբողջական երկերու հրատարակութեան,և եղաւ պատասխանը՝ կարճ, կտրուկ, դիպուկ,  այն պարզութեամբ, որով ուրիշ մը պիտի ըսէր՝ «հաց, շաքար, մածուն գնելու եկած ենք»:

Ճիշդ կը լսէի՞…կրնա՞ր ճիշդ ըլլալ լսածս, ըլլալիք բա՞ն էր, թէ՞ կը զառանցէի…

Կրնա՞ր աշխարհի որեւէ մէկ անկիւնը պատահիլ նման բան մը, ուր մարդիկ  հազիւ քանի մը տոլար եկամուտ ունենային եւ փոխանակ հացի ու պանիրի ծախսելու զայն՝ գային յատկացնէին գիրքի, գիրքի մը, որ  չէ՛ տպուած տակաւին:

Շշմած էի:

Յուզում մը ալիք-ալիք կը բարձրանար կուրծքէս ու կը սեղմէր կոկորդս:

Ու հեռացայ՝ հետս տանելով այդ անջնջելի պատկերին յիշատակը, այնպիսին, որ բաւարար է ամբողջ կեանքդ ընկերանալու քեզի եւ յուշելու մեր ազգային ազնուագոյն յատկութիւնները, որոնք ժամանակին հետ ու պայմաններու  բերումով երբեմն  տժգունած են, ճիշդ է, սակայն երբեք չեն կորսնցուցած իրենց առհաւական տոհմիկ հարազատութիւնը:

* * *

Գրախանութին, ուր մտայ, վաղուց ծանօթ էի արդէն ու մէջս կը կրէի այնտեղ յամեցող թուղթի ու մելանի զգլխիչ հոտը, որ ահա կը վերադառնար իր ամբողջ մտերմութեամբ: Թէեւ յատուկ գնում մը չունէի ի մտի, այսուհանդերձ միշտ ալ առինքնող է գիրքերով շրջապատուիլ ու տեղեկանալ, թէ ի՛նչ նորութիւններ ու անակնկալներ  կան այնտեղ:

Գրավաճառը, որ հինէն ծանօթ էր, շատ կիրթ բարեւեց ժպտագին ու չխանգարեց բնաւ զիս՝ ձգելով որ ազատօրէն դեգերիմ Տիրոջ այս անդաստանին մէջ:  Ահա այս միջոցին էր, որ աչքիս զարկաւ հայր Արսէն Այտընեանի «Քննական քերականութիւնը», որ  քանի մը տարի առաջ վերահրատարակուած էր միայն, ինչպէս կը դատէի թուականէն: Փաստօրէն հեղինակային  հրատարակութենէն ետք առաջինն էր այս: Հեղինակին ողջութեանը ան  ունեցած էր միջանկեալ բազմաթիւ հրատարակութիւններ՝ աշակերտական  գործածութեան համար,  որոնք սակայն ամբողջական չէին:

-Կարելի՞ է երկու օրինակ ունենալ,- հարցուցի գրավաճառին:

-Ի հարկէ,- փութաց  հանգստացնել զիս:

Գացի վճարելու, եւ որքան մեծ եղաւ զարմանքս, երբ ան գանձեց ըստ գիրքին վրայ  նշանակուած հին սակին. երկուքին համար վճարեցի…70 սենթ, մէկ տոլար ալ չէ: Շուրջ 1.500 տպագիր էջ կը գնէի՝ վճարելով մէկ տոլարէն պակաս:

Եւ ահա գաղափարներու ըմբռնելի զուգորդութեամբ մը հասայ 1980 թուականը, Վենետիկ, ուր ընտանեօք  պիտի այցելէինք Ս. Ղազար: Մեզ ընդունեց օրուան աբբահայրը՝ հայր Ներսէս Տէր Ներսէսեանը՝ ըստ ամենայնի առինքնող անհատականութիւն մը եւ հայ հոգեւորականութիւնը արժեւորող   տիպար մը: Ինք անձամբ պտտցուց մեզ վանքի զանազան մասերը ու երբ հասանք  մատենադարան, մեզի յանձնեց գրացուցակ մը, որուն մէջ արձանագրուած էին իրենց հրատարակութիւնները, ինչպէս նաեւ Վիեննայի մխիթարեան կարգ մը հրատարակութիւններու անուններ, որոնց  կարգին «Քննական քերականութիւնը», որ երկար ատեն է կ’ուզէի ունենալ, սակայն ինչ-ինչ  պատճառներով չէի յաջողեր:

Գին նշանակուած էր…1.000 տոլար:

Սխալ չկարդացիք՝ հազար տոլար:

Երբ այցելութիւնը իր աւարտին հասած էր, աբբահօր ըսի, որ կ’ուզեմ գնել զայն:

Խուզարկու ու թերահաւատ ակնարկ մը ձգեց  վրաս, կարծես նոր կը տեսնէր զիս, յօնքերը պռստեց, «կեցի՛ր նայիմ» ըսաւ ու հեռացաւ պահ մը:  Քիչ ետք վերադարձաւ՝ յայտնելու, թէ շատ կը ցաւի, սպառած է, եւ հարկ  է դիմել Վիեննայի մխիթարեաններուն, «թերեւս անոնք ունենան»:

* * *

Լիբանան վերադարձէս  քիչ անց՝ այցելեց  Յակոբ Իսկենտէրեանը, որուն հետ բարեկամութիւնս կը սկսէր 1961-էն, երբ  միասնաբար կը պաշտօնավարէինք Ս. Նշան վարժարանին մէջ, ինք՝ իբրեւ տնօրէն, իսկ ես՝ իբրեւ ուսողութեան եւ ֆրանսերէնի ուսուցիչ Brevet-ի կարգերուն:

Ասոր վրայ  հետագային աւելցաւ  հիւանդ-բժիշկ յարաբերութիւնն ալ, իսկ աւել ուշ՝ ան դարձաւ գիրքի հայթայթիչս:  Օրը-օրին ինծի կը բերէր նոր հրատարակութիւնները, այլեւ  կը լրացնէր ունեցած բացերս: Այս առումով ալ տէր դարձայ այնպիսի հրատարակութիւններու, որոնք անմատչելի պիտի մնային ինծի առանց իր օժանդակութեան:

Լսած էր, որ Ս. Ղազար գտնուած եմ, եւ երանութեամբ յիշեց ու դրուատեց այն տարիները, ուր ինք այնտեղ հայագիտութիւն ուսանած էր՝ աւարտելէ ետք Կանտի համալսարանի  պատմա-բանասիրական բաժանմունքը:

Երբ կարգը հասաւ «Քննական քերականութիւն»ին վերաբերող   դրուագին,  անոր աչքերը փայլատակեցին պահ մը ու հեւքով մը   հարցուց.

-Կ’ուզե՞ս տակաւին ունենալ զայն:

Դրական պատասխանիս վրայ աւելցուց.

-Շատ լաւ, մէկ շաբաթէն  կը բերեմ:

Եւ իրօք ալ շաբաթ մը ետք ան դարմանատունս մտաւ  լայն ժպիտով մը եւ ինծի յանձնեց  «Քննական քերականութիւն»ը, որ խորագոյն յուզումով ձեռքս առի՝ չվարանելով   հապճեպ թերթատելու  քանի մը էջ՝ շատ նախնական, հարեւանցի ծանօթացումի մը ճիգով:

Ապա տուաւ երկրորդ հաստափոր հատոր մըն ալ, որ հայր Արսէն Բագրատունիի «Ի պէտս զարգացելոց»ն էր.

-Այս ալ քեզի նուէր,- ըսաւ:

Այնուհետեւ բացինք «Ազդակ»ի հերթական թիւը, ուրկէ ճշդեցինք տոլարին օրուան սակը, որ 352 լիբանանեան դահեկան էր, ուստի վճարեցի 3.520 լո: Այս եղած է մինչեւ հիմա  գնած գիրքերուս ամենասուղը:

Լաւ օրերս էին, ու հետագային մասնաւոր ափսոսանք չզգացի տուած գումարիս համար, եւ յաջողեցայ  սեւեռել  գնումիս միայն առաւելութիւնները, մանաւանդ այնքան  շատ էին անոնք ու կը շարունակեն մնալ: Ու տակաւին ունէի թաքուն ուրախութիւն մըն ալ, որ էր «Ի պէտս զարգացելոց»ի տիրացումս. սա իր  կարգին ուրիշ գանձ մըն էր, գրաբարի հանրագիտարան մը, որուն գիւտը իմ միջոցներովս  հազիւ թէ կարենայի ընել:

Եւ առ այսօր, ահա  քառասուն տարի է, այդ երկուքը երբեւիցէ  գրադարանս չեն մտած, այլ միշտ կը մնան առձեռն պատրաստ ու տրամադրելի ՝ աշխատասեղանիս աջ  կողմը, վերէն առաջին  դարակին մէջ, ձեռքէս հազիւ 20 սմ հեռու, եւ ես կ’ապրիմ անոնց մտերմութեան մէջ՝ միշտ հակամէտ քիչ մը աւելի ժամանակ տրամադրելու՝ փորձելով  քիչ մը աւելի կորզել ու իւրացնել անոնց պարփակած անսահման գիտութիւնը:

Իսկենտէրեան շարունակեց մնալ բարեկամս եւ շարունակեց հայթայթել ինծի ունեցած գիքերուս ամենաընտիրները, եւ այս՝ մինչեւ վերջին շունչը, որ կանխահաս փչեց, աւաղ, ցաւալի պայմաններու մէջ:

Այնուհետեւ խօսակիցներուս յաճախ պատմած եմ այդ երկուքին ձեռքբերման  մանրամասնութիւնները՝ միշտ ալ արժանանալով անոնց խոր հետաքրքրութեան ու զարմանքին, բացի մէկէն, որ…գայթակղեցաւ՝ իմանալով այդ մանրամասնութիւնները:

 Այդ մէկը Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանն էր, որուն մասին քիչ անդին: