Վարդգէս Պարսումեան- Հայրս քանդակով զբաղած է: Անիկա իր ամէնօրեայ զբաղումը չէ եղած, սակայն տեսած եմ, թէ ինչպէ՛ս մերթ ընդ մերթ քանդակ կը գործէր։ Երբ մայրս յաճախ մատիտ կու տար, որ օգտագործեմ դասերուս համար, կը գծէի գրելու փոխարէն։ Գծելով նկատեցի, որ հակում ունիմ նկարչութեան ընդհանրապէս։ Աւելի ուշ մայրս զիս փողոցէն ներս բերելու համար Զաւէն Պարտագճեանին մօտ ղրկեց՝ գծագրութիւնս բարելաւելու: Այդ ընթացքին Զաւէն Պարտագճեանը 2-3 անգամ տեսած ըլլալու եմ միայն: Զաւէնը ազատ կը ձգէր գծողը: Ինծի առանձին սենեակ մը տրամադրեց ու սկսայ շարժապատկերներու հերոսներ գծել: «Տիզնի»-ի գիրքը յանձնեց ինծի, որպէսզի սորվիմ, թէ շարժապատկերի հերոսներ ինչպէ՛ս կը գծեն փուլ առ փուլ: Այդ մէկը ինծի համար յայտնաբերութիւն մը եղաւ:

Հետագային՝  1981-ին, «Սարեան» կերպարուեստի ուսումնարան յաճախեցի: 13 տարեկան էի, երբ սկսայ լրջօրէն գծել: Դասատուս՝ պրն. Սարգիսը, որոշ չափով ուղղեց զիս:  Երկրորդական ուսումս աւարտելէ ետք Հայաստան մեկնեցայ մասնագիտանալու քանդակագործութեան մէջ, ծաւալը, տարածութիւնը ինծի համար արժէք ունէին: Տափակութենէ չէի ախորժիր։ Անշուշտ կրթութիւնը քանդակագործ չի դարձներ ուսանողը, հետեւաբար ինքնաշխատութեամբ, պրպտումներով զարգացուցի հետաքրքրութիւններս ու մասնագիտացման ուղի մտայ: Թէ որքանո՞վ արուեստագէտ եղայ, Աստուած գիտէ…

Վ.Պ.- Արուեստ կիրարկելը ամէն տեղ դժուար է, որովհետեւ ժողովուրդին ամէնէն չնչին տոկոսն է, որ արուեստով կը զբաղի: Ան որ ալ կը զբաղի, կը հաւատամ, որ Աստուածային մղում մը ունի իր մէջ, միայն իր կամքով չէ որ կ’ուղղուի արուեստի մարզ: Միայն իր կամքով առաջնորդուողը կը ձախողի, որովհետեւ արուեստը ֆանդազիա մը չէ, ուղեղիդ մէջ կը ծնի ու քեզ կը մղէ։

Ներկայ աշխարհի ողջ քաղաքականութիւնը հակամշակութային է: Եթէ լրջօրէն արուեստով պիտի զբաղիս, լուրջ հարցեր պիտի յաղթահարես, որովհետեւ մարդիկ լուրջ արուեստ չեն փնտռեր ընդհանրապէս, այլ՝ սպառողական արտադրանք կ’ուզեն:

Վ.Պ.-Մշակոյթը սահմանելը բարդ բան է։ Փոքր տարիքէս հօրս հետ կը վիճաբանէի կրօնք ու մշակոյթ հասկացութիւններու սահմանման շուրջ։ Տարիներու ընթացքին պեղելով ըմբռնած եմ, որ եթէ մարդ արարածը անտառի մէջ թողուս, շրջապատը կապկելով վայրենի պիտի դառնայ, ուրեմն մարդ պէտք է նկարագիր ունենայ եւ այդ նկարագիրը ընկերութեան մէջ կը ձեւաւորուի: Մարդ իր էութեամբ ստեղծագործ է, սակայն այդ շնորհքը իր մէջ պահուած բան մըն է: Կրնայ ըլլալ արտաքին աշխարհը կապկելով դուրս չելլէ: Մարդկային ընկերութիւնը իր մասնագէտները կ’ունենայ: Մասնագիտացած մարդիկ կ’ըլլան տարբեր բնագաւառներու մէջ: Հայրս կ’ըսէր գիւղատնտեսութիւնն ալ մշակոյթ է: Գիւղատնտեսութեան գործիք պատրաստելն ալ մշակոյթ է: Այն ինչ որ մարդու զգայարանները կը զարգացնէ՝ մշակոյթի մաս կը կազմէ, կը զարգացնէ, բայց հետեւողական ճիգով եւ ծրագրուած աշխատանքով միայն: Եթէ գիւղացի ես եւ գործիք մը շինելու համար ջանք չես թափեր, նախնիներուդ բահը կը գործածես, կը նշանակէ լուրջ խնդիր մը ունիս: Կ’արտադրես, բայց մշակոյթը կը կապկես տակաւին:

Մշակոյթ ստեղծող չես: Կապկելը բնականաբար պիտի շարունակուի, նոյնիսկ անգիտակցաբար: Բայց երանի անոնց, որոնք չեն կապկեր, այլ նորութիւն կը բերեն: Արուեստի մէջ երբ կապկող ես, դժուար թէ ստեղծագործ եւ ինքնուրոյն դառնաս: Ինքնուրոյն կ’ըլլաս, երբ սեփական միտք ունիս եւ սեփական սրտիդ ձայնը  կը լսես, կը սկսիս անձդ յայտնաբերել: Հետեւաբար անձիդ խնդիրները կը տեսնես ու կը սկսիս այլոց խնդիրներն ալ հասկնալ ու նկատել: Մարդ արարածը եթէ չկրթուի, չի զարգանար, կը մնայ կենդանական մակարդակի վրայ կամ աւելի վար ալ կ’իջնէ: Մշակոյթի գործերը պահպանելը, տեղ մը հաւաքելը ճիգ կը պահանջէ: Պատմութեան մէջ որոշ շրջաններ եղեր են, երբ որոշ

մարդիկ մշակոյթ պահպանելով, զարգացնելով զբաղեր են, իսկ  ուրիշներ՝ կապկողներ դարձեր են:

Կապկելը հարց չէ, բայց երբ բան մը կապկես, անոր արժէքն ու իմաստը չես հասկնար: Արժէքը հասկնալու համար պէտք է մշակոյթի մարդ ըլլաս, ոչ թէ արուեստի: Եթէ կապկողական է, փոխանցում է: Ձեռագիր մատեանը կը պատճէնահանես, որպէսզի փոխանցուի եւ չկորսուի: Մարդ կայ ձեռագիրն անգամ չ’ընդօրինակեր, գլուխ չունի: Մշակոյթը իրական է, գիտական է, հեքիաթ չէ: Մարդոց հաւատացնելն է, թէ աչքը կամ ուղեղը զարգացնելը ինչ բանի կը ծառայէ:  Մարդ կայ կը շեշտէ, որ դրամն է կարեւորը: Եթէ դրամը կարեւոր է, ուրեմն մշակոյթին խօսք չմնաց: Ուրեմն ամէն ինչ կը ծախուի: Երկիրն ալ կը ծախուի, հայրդ ալ կը ծախուի: Ամէն ինչ ապրանք է, կը գնուի եւ կը ծախուի: «Ուր հաց հոն կաց» տրամաբանութեամբ: Այսինքն դուն մշակութային խնդիր չունիս, դուն ձրիակեր ես, տզրուկ:

Կ’երթաս հոն, ուր հանգիստ պայմաններ կը ստեղծուին: Եթէ անհատը այդ տեսակի է, ուրեմն մշակոյթի մասին կարծիք  յայտնելու, հրահանգներ արձակելու իրաւունք չունի: Մշակոյթին հետ երբ կազմակերպուածօրէն գործ չես ունենար, կը նշանակէ իրաւունք չունիս անոր մասին խօսելու: Այնքան ատեն որ մարդիկ, խումբեր իրարու վրայ վստահութիւն չունին, մշակոյթ չի կրնար ծնիլ, այլ պարզապէս կը շարունակուի: Ատկէ գէշն ալ կրնայ ըլլալ, երբ եղածն ալ չշարունակուի:

Մենք այսպիսի հոսանքի մէջ կ’ապրինք ներկայիս։ Մշակոյթը անհատներն են, ինչպէս օրինակ՝ Պարոյր Սեւակը: Անոնք ժողովուրդը դաստիարակող դէմքեր են: Բայց երբ նմաններուն թիւը կը նուազի, կամ պետութիւնը բացարձակապէս չի զօրակցիր գրողներուն, արուեստագէտներուն, երկիրը կը պարպեն, կը թալանեն ու թոյլ կու տան, որ իրարանցում ըլլայ ու որոշ մարդիկ իշխանութեան հասնին, գործ աշխատին եւ զիրենք քննադատող չըլլայ: Մշակոյթը, հետեւաբար, զոհողութիւն կը պահանջէ գոյատեւելու ու զարգանալու համար, իսկ մշակոյթի մարդը այս գործին սիրտ եւ կեանք տուողն է:

Վ.Պ.- Կառոյցները շատ յաճախ պարապ կը մնան: Համազգայինը մտաւորական մարդիկ հիմնած են: Երբ անոնք մահացան, իրենց աշակերտները յաջողեցան իրենց վարպետներէն սորվածը փոխանցել, բայց որակի անկում եղաւ: Երրորդ սերունդը աւելի ինկաւ: Սփիւռքը հիմա պարպուած է ստեղծագործ ապրելակերպէ:  Մարդոց գերագոյն խնդիրը ուտել-խմել եւ կենցաղը շարունակելն է: Իսկ եթէ մարդ մշակութային գործէն դրամ չշահի, դժուար է զինք բերել մօտեցնելը: Հետեւաբար պատասխանատու կազմը որքան աշխատասէր է եւ նպատակասլաց, այնքան իր չորս կողմը մարդ կը հաւաքէ, որովհետեւ կը հաւատայ որ այդ է աշխատանքի իսկական ձեւը: Գիտելիք փոխանցելը հմտութիւն կ’ուզէ: Զրոյցները կարեւոր բաներ են: Երբեմն ճիգեր եղած են համախմբելու մարդիկ: Պէտք է մարդոց իրարու մօտեցնել եւ հաւաքել։

Օրինակ, մեր եկեղեցին ոչ միայն մարդու հոգեւոր կրթութեամբ պէտք է զբաղի, այլեւ մարդոց մշակումով: Եթէ եկեղեցին չ’ընէ այդ աշխատանքը ու միայն ծիսակատարութեան վայր դառնայ, չի յաջողիր իր նպատակի իրագործման մէջ: Ամէն մարդ համակարգի մէջ մտնել չի սիրեր: Շատեր համակարգը կը մերժեն, որովհետեւ անոր մէջ մտնելը համեստութիւն եւ ենթարկուիլ կը պահանջէ: Իսկ ինչ է արուեստին դերը։ Արուեստը ճշմարտութիւնը խօսիլն է: Արուեստը Տոստոյեւսքիին պէս ինքզինքդ մարդոց պատմելն է: Այն ատեն մարդիկ քեզ կը սիրեն, որովհետեւ դուն իրենց խօսիլ չկրցածը համարձակութիւն կ’ունենաս խօսելու, կախարդելու: Ահա թէ ինչո՛ւ կարեւոր է մեր սերունդները մօտեցնել արուեստին, մշակոյթին։

Վ.Պ.- Մշակոյթը պահելու համար կրթուած մարդիկ, մտաւորականութիւն պիտի ունենաս։ Լեւոն Շանթի, Աղբալեանի նման մարդիկ, որոնք թէ՛ իրենք զիրենք զարգացուցած են , թէ՛ կազմակերպուած աշխատանք տարած են, մարդ՝ պատրաստած, մարդոց գիտելիք՝ փոխանցած: Երբ համոզուած են, որ սորվելով իրենց կեանքը կը բարելաւուի, հաւաքուած են այդ նպատակին շուրջ ու հաւաքական աշխատանքի վերածած են զայն:

Վ.Պ.- Ինչ որ ես գիտեմ՝ քանդակի միջոցաւ: Ես քանդակել կը սորվեցնեմ եւ ինչ որ անոր հետ կապ ունի: Ի՞նչը քանդակին հետ կապ չունի: Գրեթէ ամէն բան կապ ունի: Մազի ձեւը, սանտրուածքը, եղունգի յարդարանքը եւ արդն ու զարդը: Կը բերէի կաւ, կ’արտադրէինք կուժ, սակառ եւ ամէն ինչ որ կերպարուեստի հետ կապ ունի եւ ցուցափեղկի մը մէջ կը ցուցադրէինք մեր գործերը: Հետագային աշխատանքը կ’ընդարձակէինք ու կը մտնէինք արհեստներու մէջ՝ սորվեցնելու որ աթոռ շինելը  մեծաւ մասամբ կապ ունի կերպարուեստին հետ: Եթէ դուն լաւ աթոռ շինող պիտի ըլլաս, պէտք է չափի, աչքի եւ հանգստութեան ապահովման օրէնքները իմանաս: Ստեղծագործ պէտք է ըլլաս: