Արդէն կը խօսուի Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի հետ Հայաստանի յարաբերութիւնները կարգաւորելու միտող պայմանագիրի մը մասին, որուն նախագիծը ենթադրաբար քննարկման տակ է ներկայիս Փաշինեանի կառավարութեան կողմէ։ Եթէ հաւաստի է այս տեղեկութիւնը եւ մենք կը գտնուինք կատարուող – կամ կատարուա՛ծ – նոր իրողութեան մը առջեւ, ազգը իրաւունք ունի ընդվզումով հակազդելու այս նախաձեռնութեան։ Եւ մեծապէս արդարացի է այս ընդվզումը, երբ դեռ թշնամի ուժերու ոտնձգութիւններով կը շարունակուին կռիւները Արցախի դիրքերուն վրայ, երբ դեռ մեր նահատակները չենք յանձնած հողին եւ երբ թշնամին իր ռազմամոլութեամբ կը սոնքայ Սիւնիքը, Վայոց Ձորը, Գեղարքունիքն ու Սեւանը կուլ տալու իր յաւակնութիւնը բացէ ի բաց յայտարարելով։

Նկատի առնելով իրերու այս շփոթ վիճակը, առաջին հերթին, հրամայական է, որ հանրութիւնը լիովին իրազեկուի, թէ իսկապէս ինչե՞ր տեղի կ’ունենան քուլիսներու ետին։ Ովքե՞ր կը գործեն իր թիկունքին եւ թէ ովքե՞ր իրենց տխեղծ քաղաքականութիւնը կը փորձեն պարտադրել մեր պետութեան արդէն իսկ վթարուած իրականութեան։

Այս նախաձեռնութեան առաջին հրապարակումը տեղի ունեցաւ Մոսկուայի հեռատեսիլէն։ Պարզ է, որ 9 Նոյեմբերի Եռակողմանի Համաձայնագիրին վրայ ստորագրութիւն դնող երեք կողմերէն միա՛յն մէկը բացարձակ պարտութեան տնօրինումով մաս կը կազմէ այդ ամօթալի փաստաթուղթին։ Միւս երկուքը յաղթողներն են։ Ատրպէյճան՝ Մոսկուայի կողմէ իրեն շնորհուա՜ծ «յաղթանակ»ով, բայց այնուամենայնիւ՝ յաղթանակո՛վ։ Իսկ Մոսկուա՝ իր անվիճելի եւ գերակշիռ յաղթանակով՝ որ զինք առանձինն կը դնէ պատերազմող կողմերու միջեւ տնօրինող ուժի տիրական դիրքերուն վրայ։ Առայժմ հարց է, թէ Թուրքիան ի՞նչ ստացած է կամ չէ ստացած 9 Նոյեմբերին…Բայց այդ մէկը՝ հետագային քննարկուելիք խնդիր է։ Խօսինք առայժմ մեր մասին։

Դժբախտաբար, այս կէտին վրայ, ստիպուած ենք առաջնորդուիլ միայն անուղղակի տեղեկութիւններով։ Առաջին հարցումը, որ պէտք է անյապաղ լուսաբանութիւն ստանայ, հետեւեալն է։ Այս նախաձեռնութիւնը Վարչապետ Փաշինեանի՞ն կը պատկանի, թէ Մոսկուային…Առաջին վարկածով, ան կրնայ ըլլալ այն իսկ միջոցը, որմով Փաշինեան (Փութինի օգնութեամբ) կը փորձէ որոշ սրբագրումներ իրագործել վերանայման տանելով 9 Նոյեմբերի Համաձայնագիրը եւ իր դիրքերը ամրապնդել թէ՛ Փութինի աչքին եւ թէ՛ մեր երկրի ընդվզած հանրութեան…Երկրորդ վարկածով, Փութին՝ ի՛նքն է, որ Փաշինեանի իշխանութիւնը կ’օգտագործէ Ալիեւի եւ Էրտողանի յաւակնութիւնները Մոսկուայի շահերուն եւ քաղաքականութեան նորմերուն ենթարկելու առաջադրութեամբ…Պարզ է, որ երկու պարագային ալ մենք գործ պիտի ունենանք երկարատեւ եւ մանուածապատ բանակցութիւններու գործընթացի մը հետ։ Իրականութեան մէջ, ԵԱՀԿ-ի Մինսքի Խումբի Համանախագահութեան հովանիին տակ տարիներէ ի վեր քաշքշուող բանակցային գործընթացն է, որ նոր բովանդակութեամբ եւ նոր ձեւաչափով բեմ կը բերուի դերակատարներու նոր նուիրապետութեան (hierarchy) մը կառոյցը գործի լծելով։

Այստեղ կը դրուի տարածաշրջանի ուժերու փոխադարձ հաւասարակշռութեան կնճռոտ խնդիրը։ Հարց է, թէ ի՞նչ չափով – եթէ երբեւէ – գործընթացին մաս պիտի կազմեն Մինսքի Խումբի միւս համանախագահող պետութիւնները (ԱՄՆ եւ Ֆրանսա)։ Հարց է, թէ Թուրքիան ի՞նչ դիւանագիտական նուաճումով կամ նահանջով հանդէս պիտի գայ։ Հարց է, թէ պարտուած կողմի իր դիրքերէն՝ Հայաստան այնուամենայնիւ ի՞նչ լծակներու պիտի կրնայ ապաւինիլ։ Եւ վերջապէս մեծ հարցը կը մնայ այն, թէ Մոսկուա ի՞նչ խնդիրներ պիտի փորձէ լուծել Թուրքիոյ, Ատրպէյճանի, Արեւմուտքի եւ այլ խնդրայարոյց ուժերու կրկէսին մէջ քրքրելով իժերու այս բոյնը…Բոլոր երեւոյթները ցոյց կու տան, որ կը գտնուինք մէկ նոր «Կարսի Պայմանագիրի» (1921) չարագուշակ իրականութեան առջեւ։ Եւ հարց պէտք է տալ, թէ նմանօրինակ բախտորոշ հարթակի մը վրայ ո՞վ պիտի ըլլայ հայկական կողմին անունով խօսողը…Ինչպիսի՞ կառավարութեամբ մըն է, որ Հայաստան պիտի կրնայ մտնել բանակցային այս գործընթացին մէջ։

Այսօրուան հաշուարկով, վերոյիշեալ երկու վարկածներն ալ կրնան առաջնորդել Փաշինեանի դիրքերու ամրապնդման։ Անոնք կ’առաջնորդեն Փաշինեանի իշխանութեան օրինականացման (legitimize), բայց նաեւ՝ որպէս պարտուած իշխանութիւն՝ յառաջիկայ բանակցային գործընթացին մէջ հայկական կողմի դիրքերու առաւել եւս տկարացման։ Անհաւանական չէ, որ այս պայմաններուն մէջ Փաշինեան նոյնիսկ դիմէ ինքզինք վերարտադրելու ապակողմնորոշիչ գործողութեան մը կառավարութեան գլուխ բերելով (իրեն փոխարէն) իր «վստահելի»ները եւ շարունակելով առեւանգուած պահել գործադիր իշխանութիւնը։ Այսօր, հայկական կողմի գերագոյն շահերու դիրքերէն, նմանատիպ քայլ մը վերջնականօրէն կը թաղէ հայ պետականութեան համաշխարհային վարկը եւ լրջօրէն կը վտանգէ մեր կարելիութիւնները որեւէ բանակցութեան մէջ։

Յստակ է, որ Հայաստան եւ Արցախ կը գտնուին իրենց գոյութեան մեծ անկիւնադարձին առջեւ։ Եւ այդ դժուարին մարտահրաւէրը դիմագրաւել կարենալու համար, հայ պետականութեան կառավարման դիրքերէն պէտք է քաշուին Վարչապետ Փաշինեանն ու իր կուսակցական համակարգը։ Վարչապետ Փաշինեան պէտք է հրաժարի եւ իշխանութիւնը յանձնէ Ազգային Փրկութեան նոր կառավարութեան, որ այժմ կը ներկայանայ Վազգէն Մանուկեանի թեկնածութեամբ։ Քաղաքական մեքենայութիւններու պերճանքը չունինք։ Ամէն քաղաքական ուժ եւ ամէն քաղաքացի եւ ամէն հայ պէտք է իր լաւագոյնը տայ օրհասական այս վայրկեանի յանձնառութեան։ Մենք պէտք է յաղթենք։ Մենք պէտք է յաղթենք նոյնիսկ մեր երկրին պարտադրուած պարտութեան այս ճահիճին մէջ։ Մենք իրաւունք չունինք պարտուած իշխանութեամբ մը ներկայանալու միջազգային դիւանագիտութեան։ Մենք պէտք է յաղթենք զմեզ եւ պատմութեան ներկայանանք անպարտելիօրէն ոգեզինուած։ Մենք պէտք է յաղթենք, որպէսզի բանանք մեծ յաղթանակի փշոտ բայց անզիջելի մեր ճանապարհը բոլոր վաղուան սերունդներուն համար։