Ատրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը վերջին տարիներուն ու յատկապէս Արցախեան 44-օրեայ յպատերազմէն ետք ամէն առիթի հրապարակաւ եւ առանց տատամսելու Հայաստանէն տարածքային պահանջքներ ունենալու մասին կը յայտարարէ:
Յատկապէս Զանգեզուրի, Երեւանի եւ Սեւանի վրայ կեդրոնացած են անոր ախորժակները: Աւելին` ան դեռ 2018-ին յայտարարեց. «Երեւանը մեր պատմական տարածքն է, եւ մենք`ազերիներս, պէտք է վերադարձնենք այդ պատմական տարածքը:
Այս մեր քաղաքական եւ ռազմավարական նպատակն է, որուն պէտք է աստիճանաբար մօտենանք»: Այսինքն, հռետորաբանութենէ եւ ամբոխավարական դրսեւորումներէ անդին, ալիեւեան յայտարարութիւնները պետակա՛ն, քաղաքակա՛ն ու ռազմավարակա՛ն առաջադրանք-նպատակ են եւ, ըստ միջազգային օրէնքի ու յարաբերութիւններու, կը վերաբերին անկախ ու ինքնիշխան պետութեան մը, այս պարագային` միջազգային օրէնքի ենթակայ (սուփիէկթ) Հայաստանի անկախ հանրապետութեան տարածքներուն նկատմամբ նկրտումներ ունենալուն:
Միջազգային օրէնքի լոյսին տակ Ալիեւն ու Ատրպէյճանը իրաւունք ունի՞ն նման նկրտումներ ունենալու: Նկատի առած միջազգային օրէնքի եւ յատկապէս ՄԱԿ-ի կանոնադրութեան 2.4 յօդուածի` ուժի սպառնալիքով կամ գործադրումով այլ պետութիւններու տարածքային ամբողջականութիւնը եւ քաղաքական անկախութիւնը խաթարելէ ձեռնպահ մնալու սկզբունքը` առաջին հայեացքով անընդունելի ու արգիլուած թուացող ատրպէյճանական այս նկրտումները տեսականօրէն եւ գործնականօրէն բացառուած չեն: Որովհետեւ այստեղ իրաւական սկզբունքը կամ միջազգային յարաբերութիւններուն մէջ պետութեան ստանձնած պարտաւորութիւնը ուժի սպառնալիքով կամ գործադրումով այլ պետութեան մը տարածքային ամբողջականութիւնը եւ քաղաքական անկախութիւնը չխաթարելուն մասին է, այլ ոչ թէ տարածքային պահանջքներ-խնդիրներ ունենալը արգիլուած ըլլալուն: Անկախ պետութիւնները պատմութեան ընթացքին յաճախ ունեցած են, ունին եւ պիտի ունենան տարածքային վէճեր ու նկրտումներ:
Հայ-ազերիական յարաբերութիւններուն մէջ տարածքային խնդիրը աւելի հնչեղութիւն կը ստանայ, որովհետեւ երկու երկիրները միջազգային եւ դիւանագիտական յարաբերութիւններ չեն հաստատած իրար հետ, միջպետական սահմանները ճանչցող համաձայնագիր առ այժմ չկայ, եւ, ըստ ատրպէյճանական հերիւրանքներու, գոյութիւն ունի «վերադարձի» (return) եւ «պատմական արդարութեան վերականգնման» խնդիր, որուն ակունքները կ’երթան 1918 թուական: Այստեղ փակագիծ մը բանալով` կ’արժէ վերահաստատել 1918 թ մայիս 28-ին կերտուած Հայաստանի առաջին հանրապետութեան ունեցած գերկարեւոր արժէքը, որ հայութեան եւ Հայաստանին շնորհեց միջազգային յարաբերութիւններուն մէջ անկախ ու ինքնիշխան պետութիւն, միջազգային օրէնքի ենթակայ ըլլալու եւ ըստ այնմ բոլոր հնարաւորութիւններէն ու հետեւանքներէն օգտուելու իրաւունքը:
Վերադառնանք բուն նիւթին: Թէեւ Ատրպէյճան բազմիցս պաշտօնապէս յայտարարած է, որ Հայաստանէն տարածքային պահանջքներ չունի, այլ խօսքը «վերադարձի» մասին է, վերատիրանալու նախահայրերուն կալուածներուն եւ պատմամշակութային կոթողներուն, Ալիեւի իրարայաջորդ ռազմատենչ յայտարարութիւնները, սպառնալիքներն ու երբեմն գործողութիւնները լրջօրէն կասկածելի եւ անհաւատալի կը դարձնեն տարածքային պահանջքներ չունենալու պաշտօնական մեկնաբանութիւնները: Ուրեմն, ինչպէս նախաբանին մէջ նշուեցաւ, Ատրպէյճանը պետական մակարդակի ռազմավարական նպատակ ունի Հայաստանի տարածքներու գոնէ մէկ երրորդին նկատմամբ: Տեսականօրէն այս նպատակի իրականացման համար Ատրպէյճան ունի երկու ճանապարհ՝ օրինական եւ ապօրինի. ապօրինին՝ ուժի սպառնալիքով կամ գործադրումով, օրինականը՝ խաղաղ պայմաններու մէջ միջազգային օրէնքի տրամադրութիւններուն համաձայն՝ միջազգային պայմանագրի ստորագրում կամ դատական գործընթաց: Ստորեւ կը քննարկուին այս ճանապարհները:
Ատրպէյճան իր վարքագիծով ու յայտարարութիւններով արդէն իսկ կը խախտէ վերը նշուած սկզբունքի «ուժ սպառնալու» բաժինը: Յարմար պահու Զանգեզուրը, Երեւանն ու Սեւանը որպէս ատպէյճանական հողեր վերադարձնելու սպառնալիքը ինքնին Ատրպէյճանի ստանձնած միջազգային պարտաւորութեան եւ միջազգային օրէնքի կոպիտ խախտում է, որ կ’ենթադրէ ՀՀ եւ միջազգային ընտանիքին կոշտ ու կտրուկ արձագանգը, համապատասխան միջամտութիւնը եւ զայն պատասխանատուութեան ենթարկելը: Ճիշդ այս նրբութիւնը նկատի առած` կարելի է աւելի հասկնալ, թէ Ալիեւ խորքին մէջ ի՛նչ ըսել կ’ուզէր, երբ «առանց թանկի» Երեւան-Սեւան հասնելու մասին կը խօսէր: Ան պարզապէս կը փորձէր միջազգային ընտանիքին աչքերուն փոշի ցանել:
Գալով ուժի գործադրման հաւանականութեան` եթէ նկատի առնուի, որ Ատրպէյճան անցնող Արցախեան պատերազմին մարդկութեան դէմ յանցագործութիւններ ու պատերազմական ոճրագործութիւններ գործեց, ռազմագերիներու հարցով խախտեց իր պարտաւորութիւնը, Հայաստանի արեւելեան սահմանին ապահովական ու ոտնձգութեան բազմաթիւ դէպքեր արձանագրեց, Պաքուի թանգարանային խայտառակութիւնը կազմակերպեց, հայատեացութեան եւ ցեղասպանական քաղաքականութեան շօշափելի ու փաստարկուած դրսեւորումներ ունեցաւ, ապա պատեհ առիթի ՀՀ-ի նկատմամբ ուժ գործադրելու հաւանականութիւնը չի բացառուիր: Հետեւաբար ոչ մէկ երաշխիք, ընդհակառակը, տարածաշրջանային ու միջազգային վերջին զարգացումներու լոյսին տակ, լուրջ վտանգներ կան, որ Ատրպէյճան իսկապէս ուժի կիրառումով փորձէ Հայաստանի նկատմամբ իր տարածքային նկրտումներուն հասնիլ: Ահա այս հաւանականութիւնը կանխելու համար շատ բան կախուած է ՀՀ իշխանութիւններէն, բանակէն, պետական հաստատութիւններու գործունէութենէն, ԱԳՆ-ի աշխոյժ ու նախաձեռնող աշխատանքներէն, դաշնակիցներու հետ ճիշդ յարաբերութիւններու մշակումէն: Իսկ այսօրուան ՀՀ իշխանութիւնները, որոնք անձնատուութեան համաձայնագիր ստորագրած են Ատրպէյճանի հետ, որոնք ամէն առիթի Ալիեւին քմծիծաղին ու անարգանքին կ’արժանանան, ուղղակի տկարացուցած են պետութեան ինքնիշխանութիւնն ու ազգային անվտանգութիւնը, ո՛չ իրաւական, ո՛չ քաղաքական, ո՛չ ալ բարոյական իրաւունք ունին պետութիւնն ու ժողովուրդը այսպէս պայթիւնավտանգային կործանման եզրին պահելու եւ, շուտով հանրային կեանքէ հեռանալով, պարտաւոր են նո՛ր իշխանութիւններուն հնարաւորութիւն տալ ատրպէյճանական նկրտումներուն իրականացումը կանխելու:
Եթէ պահ մը կարելի է ենթադրել (թէեւ շատ դժուար է ու անիրատեսական), որ Ատրպէյճանը օրինական միջոցներով, առանց ուժի սպառնալիքի կամ կիրառման փորձէ Հայաստանի հետ իր տարածքային նկրտումներուն հարցերը լուծել խաղաղ ու միջազգային օրէնքի տրամադրութիւններուն համաձայն, ապա մինչ օրս Արդարադատութեան միջազգային դատարանին մօտ պետութիւնները 9 դասերու (categories – գաթեկորիաներու) վրայ հիմնուած իրենց տարածքային պահանջներու հայցերը իրաւականօրէն փորձած են ապացուցել եւ արդարացնել:
Այդ գաթեկորիաներն են՝
1.միջազգային պայմանագիրներ,
2. աշխարհագրութիւն,
3. տնտեսութիւն,
4. մշակոյթ-ազգային ինքնութիւն,
5.գործող վերահսկողութիւն (effective control),
6. պատմութիւն (տարածքին տիրանալու պատմական իրաւունք),
7. Uti possidetis-,
8. ազնուականութիւն (elitism),
9. գաղափարախօսութիւն:
Հայ-ատրպէյճանական տարածքային խնդրի խաղաղ լուծման մէջ վերը նշուած գաթեկորիաները քննարկելէ առաջ, ինչպէս նշուեցաւ, երկու հիմնական տարբերակ կարելի է տեսնել միջազգային օրէնքի տրամադրութիւններուն համաձայն:
Ա.ՀՀ-ն ու Ատրպէյճանը, որպէս ուղղակի կամ միջնորդաւորուած բանակցութիւններու արդիւնք, միջպետական յարաբերութիւններ կը մշակեն եւ յատկապէս միջպետական սահմաններու համաձայնագրի ստորագրման կը հասնին, եւ այդ համաձայնագրերը երկու երկիրներուն սահմանադրական տրամադրութիւններուն համաձայն կը վաւերացուին:Այս տարբերակին մէջ, վարը ներկայացուելիք դասերուն (գաթեկորիաներուն) զուգահեռ, նկատի կ’առնուին բանակցող կողմերուն կարողութիւնները, հզօրութիւնը, ուժային յարաբերակցութիւնը, ազգային անվտանգութեան եւ ինքնիշխանութեան մակարդակը, ներքին ու արտաքին քաղաքականութեան դրսեւորումները, տարածաշրջանային դաշնակցութիւնները, հաւասարակշռութիւնն ու կապերը, դիւանագիտական հմտութիւնները, կողմերուն առաջնահերթութիւնները, ռազմավարութիւններն ու բազմաթիւ այլ գործօններ:
Ըստ երեւոյթին, մինչ օրս ՀՀ-ն ներկայացնող միջազգայինօրէն հեղինակազրկուած իշխանութիւնները, որոնք Արցախեան վերջին պատերազմի ողբերգութեան, պարտութեան եւ պետականակործան հետեւանքներուն ամբողջական պատասխանատուներն են, բնականաբար չունին եւ չեն կրնար ունենալ այս գործօններէն ոչ մէկը, ուստի անոնց հեռացումն ու նո՛ր իշխանութիւններու ձեւաւորումը դարձեալ անխուսափելի հրամայական կը դառնայ:
Բ.Ատրպէյճան եւ Հայաստան պետութիւններու համաձայնութեամբ ՄԱԿ-ի Արդարադատութեան միջազգային դատարանի կամ յատուկ «ad hoc» դատարանի եւ կամ արպիթրաժ մարմնի մօտ տարածքային հարցերը քննարկելու դատական գործընթաց կը սկսին: Այս գործընթացն ունի պատմաիրաւական բազմաթիւ նրբութիւններ, եւ մեծ հաւանականութեամբ Ատրպէյճանը, վերը նշուած ինը գաթեկորիաներէն հետեւեալներուն վրայ հիմնուած, կը ներկայացնէ իր փաստարկներն ու հակափաստարկները:
- Միջազգային պայմանագիրներ. ասոնց մէջ կը մտնեն 1918 մայիս 28-էն ետք ստորագրուած բոլոր պայմանագիրները եւ համաձայնագիրները, ինչպէս նաեւ խորհրդային տարիներու համաձայնագիրները (ներառեալ անոնք, որոնք միջազգային օրէնքի լոյսին տակ անվաւեր ու ապօրինի են, սակայն տէ ֆաքթօ մինչ օրս կը գործեն:
- «Պատմական» հիմքեր.
Ատրպէյճանը խեղաթիւրուած պատմական փաստերով փորձէ փաստել, թէ իր պահանջած տարածքներուն վրայ թաթարները հայերէն առաջ իշխած են (first possession) եւ աւելի երկար տիրացածեն (length of possession) այդ տարածքներուն, քան հայերը:
Այստեղ նոյնիսկ Ալիեւ իր ընտանեկան արմատներու պարագան կրնայ օգտագործել` պնդելով, որ իր հօրենական կողմը` Զանգեզուրէն, մօրենական կողմը Երեւանէն սեռած է: Բնականաբար, այս թեզը, մեղմ ըսած, ծիծաղելի է բազմաթիւ հանգամանքներու բերումով, որոնց վրայ չ’արժեր այստեղ կեդրոնանալ. միայնայն փաստը, որ Ատրպէյճան անունով պետութիւն գոյութիւն չունէր նախքան 1918, բաւարար է այս թեզը ջրելու:
3.Տնտեսական հիմնաւորումներ.
Ատրպէյճանը իր տնտեսութեան եւ կայուն զարգացման, մարդոց եւ ապրանքներու ազատ շրջանառութեան համար Զանգեզուրի միջանցքին տիրանալու անհրաժեշտութեան փաստարկներ փորձէ ներկայացնել:
4.Uti possidetis.
այստեղ որպէս քաղաքական ստորաբաժանումներու` Խորհրդային Հայաստանի եւ Խորհրդային Ատրպէյճանի` խորհրդային տարիներուն գործած համաձայնագրերն ու Խորհրդային Միութեան օրէնսդրութիւնը ընդհանրապէս քննարկման եւ արժեւորման առարկայ կը դառնան երկու պետութիւններուն եւ դատարանին կողմէ:
- Բանթուրանական գաղափարախօսութիւն.
Ատրպէյճանը կրնայ առաջ տանիլ Թուրքիոյ հետ բանթուրանական եղբայրութեան եւ գաղափարախօսութեան հիմնաւորումները որպէս հիմք` ՀՀ-էն տարածքներ պահանջելու: Այստեղ անհրաժեշտ է բանթուրանական գաղափարախօսութեան` ծաւալապաշտական, ցեղասպանական քաղաքականութիւն եւ հայ ժողովուրդի հաւաքական գոյութեան սպառնալիք պարունակելու թեզը առաջ տանիլն ու դատապարտելը:
Ամփոփենք: Ատրպէյճանը հիմնականին մէջ չորս ճանապարհ ունի Հայաստանի նկատմամբ իր տարածքային նկրտումներուն հասնելու:
Ա. Ատրպէյճան ուժի գործադրման սպառնալիքով ՀՀ-էն տարածքներ կը փորձէ խլել: Այստեղ նոյնիսկ այն միտքը, որ կրնան գոյութիւն ունենալ ՀՀ այնպիսիի իշխանութիւններ, որոնք նոր պատերազմէ խուսափելու պատրուակով ու մոլորութեան մէջ կը զիջին հողեր կամ տարածքներ, ինքնին անընդունելի, խիստ դատապարտելի եւ աներեւակայելի է, որովհետեւ այս տրամաբանութիւնը ոչ միայն կործանարար է մեր պետութեան եւ ժողովուրդին համար, այլ նաեւ կը հակասէ ու կը խախտէ միջազգային օրէնքի տարրական սկզբունքները. այն անկախ ու ինքնիշխան պետութիւններու եւ ժողովուրդներու գոյակցութեան ու միջազգային խաղաղութեան եւ անվտանգութեան իսկական սպառնալիք է: Հետեւաբար պէտք է բացառել այս տարբերակը ամէն գնով:
Բ. Ատրպէյճանը իսկապէս ուժի գործադրումով կը փորձէ տարածքներ խլել ու թէեւ կոպտագոյնս կը խախտէ միջազգային օրէնքը, սակայն, նկատի առած ներկայի միջազգային հանրութեան վիճակը եւ «գործող» ապարդիւն ընթացակարգերը-գործիքակազմերն ու նման դէպքերու մէջ միջազգային հանրութեան անճարութեան եւ անկարողութեան մակարդակը, ՀՀ-ի ռազմավարական դաշնակիցներու կողքին, տարածքներ չկորսնցնելու հիմնական ու էական երաշխիքը հայոց բանակին ու ժողովուրդին պատրաստուածութիւնն է, մեր սեփական ժողովուրդի կեցուածքը. որքան մեծ ու հզօր ըլլան չընկրկելու եւ չյանձնուելու կամքն ու յանձնառութիւնը, ամէն գնով պայքարելու վճռականութիւնը, այդքան դժուար պիտի ըլլայ Ատրպէյճանի նպատակներու իրականացումը:
Գ.Ատրպէյճանն ու Հայաստանը բանակցային գործընթացէ անցնելէ ետք դիւանագիտական յարաբերութիւններ ստեղծող, սահմանային եւ տարածքային հարցերը լուծող միջազգային համաձայնագիր կը ստորագրեն ու կը վաւերացնեն: Այստեղ մեծ ազդեցութիւնունին Արցախեան հիմնախնդրի ներկայի ու ապագայի զարգացումները, տարածաշրջանային վերիվայրումները, Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները, Ատրպէյճանի ու Հայաստանի ներքին քաղաքական զարգացումները եւ այլ գործօններ:
Դ. Հայաստանն ու Ատրպէյճանը կը դիմեն դատական գործընթացի եւ կ’ենթարկուին դատարանին առած որոշումին: Բնականաբար, ամէնէն իտէալական, խաղաղ, կայուն եւ երկարաժամկէտ միջոցը երրորդ տարբերակն է, որուն նախապայմանը մեր պետականութեան հզօրացումն է:
Գէորգ Յակոբճեան