19-րդ դա­րի վեր­ջե­րին հրա­պա­րակ իջած հայ­կա­կան առա­ջին կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, որ­դեգ­րե­լով հա­յու­թեան եւ Հա­յաս­տա­նի ազա­տագ­րու­թեան գա­ղա­փար­ներ, իրենց վերջ­նան­պա­տա­կին հաս­նե­լու կա­րե­ւոր պայ­ման էին հա­մա­րում ժո­ղովըր­դի լու­սա­ւո­րու­թիւնը: Նրանք տես­նում էին, որ ան­կիրթ ու չլու­սա­ւոր­ուած հա­սա­րա­կու­թիւնը զուրկ է ոչ միայն ազա­տու­թեան ու ան­կա­խութ­եան ձգ­տու­մից, այ­լեւ՝ ար­ժա­նա­պա­տուու­թեան զգա­ցու­մից: Իր ստր­կա­կան գո­յու­թիւնը նա հա­մա­րում է իրե­նից վեր ու­ժե­րի նա­խանը­շած ճա­կա­տա­գիր եւ կա­մա­զուրկ հնա­զան­դու­թեամբ կրում է այդ «ճա­կա­տագ­րի» բո­լոր հար­ուած­ներն ու անի­րա­ւու­թիւն­նե­րը: Այդ­պի­սի հա­յը, ու­նակ չլի­նե­լով ըմբռ­նե­լու իրեն պա­տու­հա­սող մշ­տա­կան ող­բեր­գու­թիւն­նե­րի խոր­քա­յին պատ­ճառ­նե­րը, երբ սե­փա­կան բնօր­րա­նում քո­չուոր նուա­ճո­ղի ճորտն է, երբ եկուո­րը սե­փա­կան քմա­հա­ճոյ­քով կա­րող է խլել նրա հո­ղը, տու­նը, պա­պե­նա­կան ինչ­քը, «կինն ու աղ­ջի­կը», բնա­կա­նօ­րէն անըն­դու­նակ է նա­եւ ընդվ­զե­լու այդ պար­տադ­րուող իրո­ղու­թիւն­նե­րի դէմ: Մեր առա­ջին մեծ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րից մէ­կը՝ Մի­քա­յէլ Նալ­բանդ­եա­նը, «Ման­կու­թեան օրեր» բա­նաս­տեղ­ծու­թեան մէջ գրում է.

«Գի­տակ­ցու­թիւնը յա­ջոր­դեց սո­րան,

Ազ­գի վի­ճա­կը ծան­րա­ցաւ սր­տիս»:

Ակն­յայտ է այն միտ­քը, որ ազ­գի վի­ճա­կի ըմբռ­նումն ու դրա­նից ծն­ուած ապ­րում­նե­րը ի յայտ են գա­լիս, երբ ան­ձը գի­տակ­ցու­թիւն է ձեռք բե­րում: Աբով­եա­նի, Պատ­կան­եա­նի, Նալ­բանդ­եա­նի, Րաֆ­ֆու եւ միւս լու­սա­ւո­րիչ­նե­րի ցա­նած կայ­ծե­րից ծլար­ձա­կեց ու տա­րած­ուեց ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­կան շար­ժու­մը, որը, երես­նամ­եայ պայ­քա­րի ճա­նա­պարհ յաղ­թա­հա­րե­լով, յան­գեց հա­յու­թեան եւ հա­յոց հայ­րե­նի­քի մնա­ցոր­դա­ցի փր­կու­թեա­նը:

Կեան­քը փաս­տել եւ փաս­տում է սա­կայն, որ կր­թու­թեան, ազ­գա­յին ու բա­րո­յա­կան դաստ­ի­ա­րա­կութ­եան գոր­ծը կամ, լայն առու­մով, լու­սա­ւոր­չա­կան առա­քե­լու­թիւնը պէտք է լի­նի ժո­ղովր­դի գի­տակ­ցու­թիւնը խա­ւա­րի մէջ խար­խա­փում­նե­րից, կեղծ նա­խա­պա­շա­րում­նե­րից եւ ար­ժէք­նե­րից զերծ պա­հե­լու յա­րա­տեւ աշ­խա­տանք:

Վերն ակ­նարկ­ուած երես­նամ­եայ պայ­քա­րի շնոր­հիւ վե­րա­կանգն­ուած հա­յոց պե­տա­կա­նու­թեա­նը պա­տու­հա­սե­ցին աղէտ­ներ, որոնք նոյն­պի­սի «հիւան­դու­թեան» հե­տե­ւանք էին: Բախ­տո­րոշ 1919 թուա­կա­նին, երբ հա­յոց մէ­կամ­եայ պե­տու­թիւնը յաղ­թա­հա­րում էր սովն ու հա­մա­ճա­րա­կը եւ ոտ­քի էր կանգ­նում, երբ զբաղ­ուած էր թուրք-թա­թա­րա­կան ու քր­տա­կան ներ­քին խռո­վու­թիւն­նե­րը ճն­շե­լով, հա­յութ­եան անա­ռակ զա­ւակ­նե­րը Ռու­սաս­տա­նից ու Կով­կա­սից Հա­յաս­տան ներ­մու­ծե­ցին պոլ­շե­ւիզ­մի վե­րազ­գա­յին վար­դա­պե­տու­թիւնն ու նպա­տակ­նե­րը: Ազ­գա­յին ազա­տագ­րու­թեան գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեա­նը, որը սե­փա­կան ինք­նու­թեան ու պե­տա­կա­նու­թեան կա­յաց­ման հիմքն էր, հա­կադր­ուեց դա­սա­կար­գա­յին գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւնը: Պա­տե­րազմ­նե­րից, կո­տո­րած­նե­րից, սո­վից ու հա­մա­ճա­րակ­նե­րից ու­ժաս­պառ ժո­ղովր­դին փորձ ար­ուեց հա­մո­զե­լու, թէ իր թշ­նա­մին թուր­քը չէ, օտա­րը չէ, այլ նա, որ տաս­նամ­եակ­ներ շա­րու­նակ առաջ­նոր­դել է իրեն հրի ու սրի մի­ջով եւ այժմ էլ փո­թո­րիկ­նե­րի մի­ջով վա­րում է իր պե­տութ­եան ղե­կը: Այս թի­րա­խա­ւոր­ուած քա­րոզ­չու­թիւնը ազ­գա­յին քաղ­քե­նիու­թիւ­նից, դա­սա­կար­գե­րից ու ըն­կե­րա­յին պայ­քար­նե­րից զերծ երկ­րում դժ­բախ­տա­բար յա­ջող­ուեց ցե­ցի պէս տա­րա­ծել յատ­կա­պէս զէն­քը վայր չդ­րած զի­նուո­րա­կա­նութ­եան շր­ջա­նում: Փլուզ­ուե­ցին օրէց­օր ամ­րապն­դուող ու մե­ծա­ցող, պատ­մա­կան մե­ծա­գոյն հե­ռան­կար­ներ փայ­փա­յող երկ­րի հիմ­նա­սիւ­նե­րը, թուր­քի ու պոլ­շե­ւի­կի հետ գոր­ծակ­ցած հայ դա­ւա­ճան­նե­րին յա­ջող­ուեց կոր­ծա­նել ամէն ինչ, մաս­նակ­ցել երկ­րի մաս-մաս վա­ճառ­քին եւ նրա՝ փոք­րա­ցած, պոլ­շե­ւիկ­եան մուր­ճի ու թուր­քա­կան սա­լի արան­քում կքած հատ­ուա­ծը յանձ­նել օտա­րի եւ նրա տե­ղա­կան խա­մա­ճիկ­նե­րի կա­ռա­վար­մա­նը:

Պատ­մու­թիւնը վեր­յի­շե­լու հա­մար չէր այս անդ­րա­դար­ձը, այլ՝ փաս­տե­լու, որ մէկ ան­գամ ապր­ուա­ծը դժ­բախ­տա­բար նա­եւ կրկն­ւում է: Այն, ինչ տե­ղի ու­նե­ցաւ Հա­յաս­տա­նում հա­րիւր տա­րի անց, ազ­գա­յին ող­բեր­գու­թեան բե­մագ­րութ­եան վե­րա­խա­ղար­կումն էր:

Ան­կա­խա­ցած եւ ազա­տագր­ուած Ար­ցա­խի հետ պատ­մա­կան նոր հո­րի­զոն­նե­րի առ­ջեւ գտ­նուող երկ­րում յա­ջող­ուեց զանգ­ուա­ծա­յին գի­տակ­ցու­թեան յե­ղաշր­ջում իրա­կա­նաց­նել եւ պայ­քա­րի սլաքն ուղ­ղել դէ­պի ներս:

Պե­տու­թեա­նը իր հիմ­նա­կան խն­դիր­նե­րից, ար­տա­քին մար­տահ­րա­ւէր­նե­րից շե­ղե­լը, այս­պէս կոչ­ուած, նախ­կին թա­լան­չի­նե­րի դէմ ներ­քա­ղա­քա­կան հա­լա­ծանք­նե­րի սան­ձա­զեր­ծու­մը այլ բան չէ­ին, քան՝ դա­սա­կար­գա­յին պայ­քա­րի սադ­րում, ինչն այ­սօր էլ բախ­տախն­դիր կա­ռա­վա­րող­նե­րի հա­մար շա­րու­նա­կում է հա­մար­ուել առաջ­նա­հեր­թու­թիւն: Միւս կող­մից՝ իր չդա­դա­րող ներ­քին «յե­ղա­փո­խու­թեան» պատ­ճա­ռով երկ­րի մէկ քա­ռոր­դը կորց­րած, հա­զա­րա­ւոր ան­մեղ մա­հե­րի պատ­ճառ դար­ձած իշ­խա­նու­թիւնը, դեռ ռազ­մա­դաշ­տի վե­րած­ուած տա­րածք­նե­րից իր դի­ակ­նե­րը չհա­ւա­քած, գե­րի­նե­րին չա­զա­տած, երկ­րի սահ­ման­նե­րից թշ­նա­մու շա­րու­նա­կուող ներ­թա­փան­ցու­մը չկա­սեց­րած, առիթ ու անա­ռիթ յայ­տա­րա­րում է պա­տե­րազմ պար­տադ­րած թշ­նա­մու հետ բա­րե­կա­մու­թեան, տն­տե­սա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի եւ երկ­րի հա­ղոր­դակ­ցա­կան ու­ղի­նե­րը նրա ծա­ւա­լա­պաշ­տա­կան ծրագ­րե­րի առ­ջեւ բա­ցե­լու մտադ­րու­թեան մա­սին: Շա­րու­նա­կուող ներ­քին հա­լա­ծանք­նե­րի պայ­ման­նե­րում թուրք-արեւմտ­եան թե­լադ­րան­քին են­թա­կայ իշ­խա­նու­թիւնը բա­ցար­ձա­կա­պէս ան­տար­բեր է գրաւ­եալ Ար­ցա­խի ճա­կա­տագ­րի նկատ­մամբ, իսկ իր ղե­կա­վա­րած պե­տու­թեան սահ­ման­նե­րի պաշտ­պա­նու­թիւնը պատ­րաստ է յանձ­նե­լու ցան­կա­ցած օտար պե­տու­թեան: Իսկ ժո­ղո­վո՞ւր­դը, որի ու­սե­րին հե­ծած՝ նա շա­րու­նա­կում է պահ­պա­նել իր իշ­խա­նու­թիւնը: Ժո­ղովր­դի իշ­խա­նա­պաշտ հատ­ուա­ծի մէջ են նրանք, որոնք նոյն իշ­խա­նու­թեան թող­տուու­թեան պատ­ճա­ռով դար­ձել են բնա­ւեր կամ սե­փա­կան բնա­կա­վայ­րում յայտն­ուել են դա­րա­ւոր թշ­նա­մու թա­կար­դում, նրանք են, որոնք խո­նարհ­ւում ու համ­բու­րում են այն ձեռ­քե­րը, որոնք թա­թախ­ուած են իրենց ու իրենց ազ­գի զա­ւակ­նե­րի ար­եան մէջ:

Երբ թէ­կուզ ան­հատ ան­ձինք կա­րող են թոյլ տալ իրենց բարձ­րա­ձայ­նել, թէ ազատ­ուել ենք Ար­ցա­խի բե­ռից, երբ գլուխ են բարձ­րաց­նում հա­յու­թեան այս կամ այն հատ­ուա­ծի նկատ­մամբ իրենց ան­բար­եա­ցա­կա­մու­թեան մա­սին խօ­սող­ներ, իսկ եր­կի­րը պար­տու­թեան տա­րած եւ շա­րու­նա­կուող ան­կու­մը կա­սեց­նե­լու անըն­դու­նակ ար­կա­ծախն­դիր­նե­րը շա­րու­նա­կում են իրենց կոր­ծա­նա­րար կա­ռա­վա­րու­մը, նշա­նա­կում է, որ լր­ջօ­րէն խա­թար­ուած են տու­եալ ժո­ղովր­դի ազ­գա­յին ինք­նա­գի­տակ­ցու­թիւնը եւ ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան բնազ­դը: Երբ դա­սա­կար­գա­յին պայ­քա­րի պղ­տոր ջրե­րում յայտն­ուած զանգ­ուած­նե­րի հա­մար ցե­ղաս­պան թուրքն աւե­լի հան­դուր­ժե­լի է, քան՝ իրենց երկ­րի նախ­կին իշ­խա­նա­ւոր­նե­րը, պէտք է հաս­կա­նալ, որ եր­կի­րը գնում է պե­տա­կա­նու­թեան կորս­տի, իսկ նոյն ժո­ղո­վուր­դը՝ ինք­նա­ոչն­չաց­ման:

Իրո­ղու­թիւնն այն է, որ բո­լոր պա­րա­գա­նե­րում գլ­խա­ւոր գոր­ծօ­նը ժո­ղո­վուրդն է, որով­հե­տեւ թէ՛ նուիր­եալ­նե­րը եւ թէ տա­կան­քը մշ­տա­պէս եւ ամէ­նուր լոյս աշ­խարհ են գա­լիս, իսկ ժո­ղո­վուր­դը որո­շում է, թէ ո՛ւմ նա­խա­պա­տուու­թիւն տալ: Իրա­կա­նու­թիւնը պէտք է փոխ­ուի, ինչ­պէս՝ 1918 եւ 1988 թուա­կան­նե­րին, բայց իրա­կա­նու­թիւնը հնա­րա­ւոր չէ փո­խել՝ ժո­ղովր­դին փո­խա­րի­նե­լով մէկ ու­րի­շով:

Հայ ժո­ղո­վուր­դը այս մի­ակն է, եւ մնում է վե­րա­փո­խել նրան կամ, այլ խօս­քով, լու­սա­ւո­րել նրա մթագ­նած ու աղա­ւաղ­ուած գի­տակ­ցու­թիւնը, արթ­նաց­նել նրա ազ­գա­յին ինք­նա­գի­տակ­ցու­թիւնը, յի­շո­ղու­թիւնը, ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւնն ու ըմ­բոստ ոգին: Յետ­պա­տե­րազմ­եան եօթ ամիս­նե­րի պայ­քա­րի ըն­թաց­քում յա­ջող­ուեց այդ յե­ղաշր­ջու­մը առաջ բե­րել հս­կա­յա­կան զանգ­ուած­նե­րի շր­ջա­նում, բայց, վա­խե­նա­լով այդ ըն­թաց­քից, խո­րա­մանկ ու նենգ ինք­նա­կո­չը կան­խեց զար­գա­ցում­նե­րը՝ կազ­մա­կեր­պե­լով վա­ղա­ժամ ընտ­րու­թիւն­ներ: Հնա­րա­ւոր դար­ձաւ ուռ­ճա­ցող ազա­տագ­րա­կան պայ­քա­րը ժա­մա­նա­կա­ւո­րա­պէս շե­ղել իր ու­ղուց, բայց հնա­րա­ւոր չէ կա­սեց­նել դրա օրի­նա­չափ ըն­թաց­քը ընդ­հան­րա­պէս: Լու­սա­ւոր­չա­կան ու դաստ­ի­ա­րակ­չա­կան ջան­քե­րի շնոր­հիւ զանգ­ուած­նե­րի գի­տակ­ցու­թիւնը պէտք է ազա­տագր­ուի հայ­րե­նա­դաւ եւ հա­կա­հայ ու­ժե­րի գե­րու­թիւ­նից: Այդ աշ­խա­տան­քի ոչ գլ­խա­ւոր, բայց կա­րե­ւոր ամպի­ո­նը կա­րող է դառ­նալ խորհր­դա­րա­նը: Կրկ­նենք եւս մէկ ան­գամ, որ մր­ցակ­ցու­թիւնը քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի մէջ չէ, այլ քա­ղա­քա­կան նպա­տակ­նե­րի՝ կը կա­սեց­ուի՞, թէ կը շա­րու­նակ­ուի հայ ժո­ղովր­դի եւ հա­յոց պե­տա­կա­նու­թեան կոր­ծա­նու­մը: Հա­յու­թեան ներ­կայ սե­րունդ­նե­րը կանգ­նած են անց­եա­լի ու ապա­գա­յի առ­ջեւ պատ­մա­կան պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան յան­դի­ման: