Կար ժամանակ, երբ աչքերս կը բանայի եփուող սուրճի հոտին խտղտումէն. պատրաստողը օտար մարդ չէր, հեռաւոր Փարիզի մէջ զարմուհիս էր՝ հօրեղբօրս աղջիկը, որուն առաջին գործը արթննալէն ետք, սուրճը դնելն էր. ճիշդ հօրս պէս:
Հայրս սուրճ շատ կը սիրէր, բոլորին նման. եւ կը խմէր ալ րիհա, արաբերէն՝ հոտին վրայ, այսինքն շաքարը հազիւ կայ-չկայի չափով. անշուշտ կային մազպութը, սուքքար զիյատան եւ սատան. բայց հայրս իր սուրճը կ’ուզէր ճշգրիտ ալ րիհա. ինչպէ՞ս կրնաս սակայն ալ րիհան ընել ճշգրիտ, ինչպէ՞ս կրնաս հոտին վրայ զգացուող համ մը ճշգրիտ կերպով չափել. եւ մօրս եփած սուրճը կ’ըլլար միշտ անհամ՝ «շաքարին չափը փախցուցեր ես», այսինքն՝ շաքարը շատ է, կամ «նորէն անպակ ըրեր ես» այսինքն քիչ է:
Հայրս այնքան դժգոհութիւն յայտնեց, որ օր մըն ալ մայրս ըմբոստացած, որոշեց.
-Ասկէ ետք դո՛ւն քու սուրճդ պատրաստէ՛, ինչպէս որ կ’ուզես. ես սուրճ եփել չեմ գիտեր:
Որքան որ ետ երթամ յիշողութիւններուս մէջ, միշտ հայրս էր մեր տան սուրճը պատրաստողը. ամէն խմող կը գովէր.
-Քու սուրճդ իրաւ տարբեր է, փեսա՛յ Յովհաննէս,- կ’ըսէր մօրս քեռկինը:
Հայրս յատուկ ծիսակատարութիւն ունէր սուրճ պատրաստելու. կը դնէր ջուրը սրճեփին մէջ, մե՜ծ ուշադրութեամբ կը չափէր նախ շաքարը, կարծես շաքարին հատիկները համրելով, խնամքով կը չափէր սուրճը իր յատուկ դգալով, կը դնէր սրճեփը կրակին ու կը սպասէր մինչեւ եռալը: Երբ սուրճը սկսէր եռալ, կը ցածցնէր տակը եւ որոշ ռիթմով մը կը քալէր խոհանոցէն մինչեւ պատշգամ: Յետոյ ետ կը դառնար մինչեւ խոհանոց, կը մարէր սուրճին տակը, կը լեցնէր ի՛ր բաժակին մէջ եւ ետ կ’երթար մինչեւ պատշգամ, այս անգամ քանի մը քայլին կենալով եւ ֆրթըցնելով ու երբ հասնէր պատշգամ … սուրճը գրեթէ վերջացած կ’ըլլար: Բայց կը նստէր, մինչեւ մրուրը կը խմէր սուրճը այնպիսի երջանկութեամբ, որ կը հաւատայի թէ «առաւօտեան սուրճը տարբեր է»:
Տարիներ ետք հայրս շաքարախտ ունեցաւ, սկսաւ սուրճը սատա խմել, բայց շարունակեց ինք պատրաստել իր սուրճը, այս անգամ շաքարին փոխարէն աւելի ուշադրութեամբ չափելով եռալու պահը:
Երբ պսակուեցայ, առաջին առաւօտը կանուխ ելայ եւ սուրճ պատրաստեցի. սուրճի զոյգ մը գեղեցիկ գաւաթ ունէի, գաւաթակալներով, սրճեփով եւ ափսէով, ճիշդ նորապսակներու յարմար բան:
-Ելի՛ր սուրճ խմենք,- քնքշանքով ըսի նոր ամուսինիս, որ տակաւին կը քնանար:
Կ’երեւի պէտք չէր արթնցնէի զինք. կամ սպասէի, որ ինք խնդրէր ու յետոյ պատրաստէի, որովհետեւ սուրճն ալ, ուրիշ շատ բաներու նման, երբ կը հրամցուի, անարժէք կը դառնայ, պէտք է մէկը ուզէ, փափաքի, ցանկայ եւ յետոյ միայն ստանայ …
Նոր ամուսինս մէկ աչքը բացաւ եւ պարզօրէն ըսաւ.
-Ես առտուները սուրճ չեմ խմեր:
Է ես ալ չէի խմեր. մայրս ալ առտուները սուրճ չէր խմեր. բայց ընկերուհիներէս եւ շատ հալէպցիներէ լսեր էի, որ «առտուան սուրճը ուրիշ է. պալգոնը կը նստիս զով օդին, ալլա՜, սուրճին հոտը … մինչեւ իրիկուն տասը սուրճ կը խմեմ, բայց չէ՜, առտուան սուրճը ուրիշ է»: Ես ալ կ’ուզէի առաւօտեան սուրճի աւանդոյթ մը ստեղծել եւ զով օդով վայելել՝ ալլա՜ …
Չեղաւ: Ձախողեցայ:
Այսօր ամբողջ աշխարհի վրայ մարդիկ սուրճ կը խմեն. բայց ամէն երկիր, քաղաք, նոյնիսկ ամէն գիւղ սուրճի իր աւանդութիւնները ունի:
Հալէպի մէջ սուրճը ո՛չ թէ պատրաստելու, այլ խմելու յատուկ ձեւ կայ, մանաւանդ կիներուն համար. սուրճը կը հրամցուի փոքրիկ գաւաթներով, որոնք իրենց տակի պնակները ունին. հալէպցի կինը կրնայ մէկ ձեռքով բռնել թէ՛ սուրճին ամանը, թէ՛ գաւաթը՝ ամանը կը հանգչեցնէ մատնեմատին եւ միջնեմատին միջեւ, իսկ գաւաթը կը բռնէ ականջիկէն բթամատով եւ ցուցամատով:
Հայաստանի անկախութենէն ետք, երբ հայաստանցի կիներ սկսան Հալէպ գալ ապրանք գնել-տանիլ ծախելու համար, ապշած էին խմելու այդ ձեւը դիտելով. շատեր նոյնիսկ փորձած էին.
-Քանի քանի՜ անգամ տաք սուրճը վրաս լցրել եմ, որովհետեւ փորձում էի էդպէս պահել գաւաթն ու ափսէն …
Ուրիշ տեղ չեմ հանդիպած նման ձեւով սուրճի գաւաթ բռնելուն:
Հալէպցի կիները հաւատացած են նաեւ, որ սուրճը շատ օգտակար է մանուկներուն, թէեւ ոչ ոք կրցած է ըսել, թէ ի՛նչ է այդ օգտակարութիւնը. յաճախ կը լեցնէին սուրճը ամանին մէջ, որ «տաք չըլլայ, չոճուխին բերանը չայրի» եւ կը խմցնէին երկու-երեք տարեկան իրենց թոռներուն:
-Ճանըմ, համով իսկ չէ,- կ’ըսէր սուրճ չսիրող մայրս:
-Չէ քա, տիկի՛ն Արուսեակ, չոճուխը շատ կը սիրէ …
Մեծ քեռկինը՝ մարթխալօ Նուարդը, որուն յաճախ կ’երթայինք, մէկ անգամ կարծեմ այդ ձեւով ինծի ալ սուրճ խմցուց. պղտոր կերպով կը յիշեմ, որ մայրս սաստեց տարիքով իրմէ բաւական մեծ կինը եւ խստօրէն արգիլեց նման բան ընել.
-Լաւ, լաւ, չեմ տար,- ըսաւ մարթխալօ Նուարդը:
Կը յիշեմ գլանաձեւ սեփ-սեւ բովիչը, որուն լայն կողմը դռնակ մը կար, ուրկէ կը լեցուէին սուրճին հատիկները, իսկ հատուածին կողմէն երկաթեայ բռնակ մը, որ կը դարձնէր երկու ոտքերու վրայ հանգչած ու կրակին դրուած գլանը. հատիկներուն ձայնը ու մանաւանդ անոնց բոյրը շատ խորհրդաւոր կը թուէին ինծի, ու կը հասկնայի թէ ինչո՛ւ կիները այդքան շատ կը սիրեն սուրճը.
-Առտուն եթէ սուրճ չխմեմ, խելքս գլուխս չի գար,- կ’ըսէին:
Սուրճի փոքր գաւաթներուն շուրջ կը փսփսացուէին ամէնէն վտանգաւոր գաղտնիքները, կը պատմուէին ամէնէն ծանր ցաւերը, եւ կը լռէին ամէնէն խորունկ լռութիւններով: Սուրճը կարծես իր բոյրով այնպիսի մթնոլորտ մը կը ստեղծէ, որ կը ստիպէ քեզ ըլլալ անկեղծ, մտերիմ եւ քիչ մըն ալ շատախօս:
Սուրճը կարելի չէ մինակ խմել:
Տակաւին մենք, մասնագէտ սուրճ խմող հալէպցիներս, քանի մը տեսակ սուրճ ունինք՝ «բարի եկաքի սուրճ»-ը, որ բոլոր հիւրասիրութիւններէն առաջ կը հրամցուի, «երթաք բարիի սուրճ»-ը, որ կը հրամցուի, մարսելու համար բոլոր կերուածները, յետմիջօրէի մրափէն ետքի սուրճը եւ անշուշտ՝ առաւօտեան առաջին սուրճը, որ անփոխարինելի է: Սովորական երեւոյթ է ըսել՝ «Սուրճը դի՛ր, կու գամ կոր» …
Կը յիշեմ Զապէլ Եսայեանի «Սիլիհտարի Պարտէզները», ուր կը խօսի մարդոց, հովերու եւ սուրճի մասին.
«Բացի հայրիկէս, որ օրուան ամէն ժամերուն եւ նոյնիսկ ծանր հոգերուն տակ ճնշուած միշտ լաւ տրամադրութեան մէջ էր, մեր տնեցիները թիրեաքի էին։ Սա այնպիսի ախտ մըն էր, որ անխուսափելիօրէն կը յայտնուէր ամէն առաւօտ ոչ միայն մեր տան մէջ, այլեւ բոլոր այն տուները, ուր տարեց մարդիկ կային։ Մեծ մայրս, մօրաքոյրերս եւ մօրեղբայրներս առաւօտ կանուխ իրենց անկողիններէն կ’ելլէին խոժոռ եւ սրտնեղած դէմքերով, կարծես վշտացած էին կամ մխրճուած անյաղթելի տխրութեան մէջ։ Անոնք անխօս, յօնքերը պռստած կը խմէին իրենց առաջին քաֆէն, առանց շաքարի եւ հացի։ Եթէ այդ միջոցին մէկը իրենց խօսք ուղղէր, սրտնեղութիւնը կը հասնէր ծայրայեղ աստիճանի։ Երկրորդ սատէ քաֆէէն յետոյ է միայն որ մօրաքոյրերս, միշտ խոժոռ դէմքերով, կը փոխանակէին միավանկեր։ Մօրեղբայրներս տունէն դուրս կը սպրդէին սրդողած մարդոց պէս, իսկ մեծ մայրս իր երրորդ քաֆէն կը խմէր, այս անգամ շաքարով եւ պատառ մը հացով, որմէ յետոյ կը հագուէր, գլուխը կը ծածկէր սեւ շալով եւ կ’երթար եկեղեցի, ուր իր մունջ շրթները կը բացուէին առաջին անգամ աղօթելու համար խորանին առաջ»։
«Բայց եթէ լոտոս (հարաւային քամի) ըլլար, այդ վատ տրամադրութիւնը կ’երկարաձգուէր օրուան մէջ։ Երկար ատեն չեմ կրցած հասկնալ, թէ ի՞նչպէս այս կամ այն կողմէն փչող քամին կրնայ այդքան խոր կերպով ազդել մարդոց տրամադրութեան վրայ։ Երբ մէկն ու մէկը կ’ըսէր տհաճ ձայնով «այսօր լոտոս է», ինձ համար յոյսի բոլոր դռները կը փակուէին, տունը կ’ըլլար խորթ եւ անհիւրընկալ, ինձ սիրելի եւ ընտանի դէմքերը կը դառնային օտար եւ անճանաչելի եւ այլեւս չէի գիտեր ո՛ր անկիւնը ապաստանիլ իմ մէջ եւ ինձմով գտնելու համար սփոփանք՝ գալիք ծանր ժամերուն դէմ»։
Ինչպէ՞ս կրնայ այսքան պարզ ըմպելի մը այսքան տարողունակ ըլլալ, այսքան մեծ տեղ գրաւել մարդոց առօրեային մէջ:
Գաւաթը փոքր է, այսինքն շատ ժամանակ պիտի չխլէ զայն խմելը, հետեւաբար այդ կարճ միջոցին մէջ կարելի է ամբողջութեամբ թօթափել հոգերը եւ, գոնէ փոքր պահ մը, կատարեալ հանգիստ վայելել, գործի տաղտուկէն ձերբազատուած. անշուշտ՝ սուրճին օգնութեամբ:
Աշխատանքի ընթացքին սուրճի դադարներուն երկարելուն հետ, սուրճի գաւաթներն ալ մեծցան եւ սուրճը ինք տարբեր զգեստներ սկսաւ հագնիլ՝ կաթով, տարբեր համերու յաւելումներով եւ դադրեցաւ … սուրճ ըլլալէ, եղաւ՝ քոֆէ:
Կ’ըսեն թէ գինին ընկերային խմիչք է, իսկ թէյը՝ առանձնութեան խմիչքը: Հապա սո՞ւրճը …
Սուրճը այն մոգական խմիչքն է, որ կրնայ ինքզինք յարմարեցնել քու տրամադրութեանդ, ուրա՞խ ես՝ «նախ սուրճ մը խմենք այս ուրախութիւնը մարսելու համար», տխո՞ւր ես՝ «սուրճ մը դիր տէ ինքզինքս գտնեմ», տագնապահա՞ր ես՝ «սուրճ մը խմեմ, թերեւս հանգստանամ», անճրկե՞ր ես՝ «սուրճ մը խմէ, խելքդ կը սկսի աշխատիլ» եւ անշուշտ՝ առաւօտեան անփոխարինելի, «սրբացած» սուրճը՝ «Նախ սուրճս խմեմ, որ օրս լաւ սկսի»:
Մարուշ Երամեան