Պա­տե­րազ­մի մե­ծա­թիւ զո­հեր, վի­րա­ւոր­ներ, հաշ­ման­դամ­ներ, գաղ­թա­կան­ներ, տուն եւ հայ­րե­նիք կորսն­ցու­ցած հա­յեր…: 27 Սեպ­տեմ­բեր 2020-ին ծայր առած պա­տե­րազ­մը տակ­նուվ­րայ ըրաւ մեր կեան­քը: 44 օրե­րը դար­ձան յա­ւիտ­եան տա­ռա­պան­քի սկիզ­բը: Տա­ռա­պանք, որուն ընդ­մէ­ջէն միայն հզօր կամ­քով կա­րե­լի է դուրս գալ:

Հա­մազ­գա­յին ՀայԿր­թա­կան եւ Մշա­կու­թա­յին Միու­թեան Ար­ցա­խի գրա­սեն­եա­կի վեր­ջին ամիս­նե­րու գոր­ծու­նէ­ու­թիւնը վկա­յու­թիւնն է հա­յու ա՛յդ կամ­քին: Գրա­սեն­եա­կի տնօ­րէն Հեր­մի­նէ Աւագ­եան, հա­կա­ռակ իր երի­տա­սարդ տա­րի­քին,  յա­ջո­ղած է իւ­րաց­նել 93 տա­րե­կան Հա­մազ­գա­յի­նի առա­քե­լու­թիւնը եւ մշա­կոյ­թը դարձ­նել յա­րա­տե­ւե­լու եւ պայ­քա­րի զէնք: Ինչ­պէ՞ս: Պա­տաս­խան­նե­րը, հա­ւա­նա­բար, այս հար­ցազ­րոյ­ցին մէջ պի­տի գտ­նէք:

«Գան­ձա­սար»- Ինչ­պէ՞ս ծա­նօ­թա­ցաք Հա­մազ­գա­յի­նին եւ քա­նի՞ տա­րի է այս գրա­սեն­եա­կը կը վա­րէք: Գրա­սեն­եա­կի նպա­տակ­նե­րու մա­սին կը խօ­սի՞ք:

Հեր­մի­նէ Աւագ­եան- Հա­մազ­գա­յին Հայ Կր­թա­կան եւ Մշա­կու­թա­յին Միու­թեան Ար­ցա­խի գրա­սեն­եա­կը Ստե­փա­նա­կեր­տում սկ­սեց գոր­ծել չորս-հինգ տա­րի առաջ, սա­կայն մինչ այդ էլ Հա­մազ­գա­յի­նը Երե­ւա­նի իր գրա­սեն­եա­կի մի­ջո­ցով Ար­ցա­խում տար­բեր ծրագ­րեր էր իրա­կա­նաց­նում։ Տա­րի­ներ առաջ, երբ ես ՀՅԴ պաշ­տօ­նա­թերթ «Ապա­ռա­ժի» խմ­բա­գիր էի աշ­խա­տում, տար­բեր առիթ­ներ ու­նե­ցայ ծա­նօ­թա­նա­լու Հա­մազ­գա­յի­նի գոր­ծու­նէ­ու­թեա­նը եւ սկ­սե­ցի հե­տաքրքր­ուել կա­ռոյ­ցի նպա­տակ­նե­րով, ծրագ­րե­րով, Սփիւռ­քում իր ստանձ­նած կա­րե­ւոր դե­րով։ Քան­զի կր­թու­թիւնն ու մշա­կոյ­թը ինձ հո­գե­հա­րա­զատ էին, մտա­ծե­ցի, որ մի օր ես էլ այդ մեծ ըն­տա­նի­քի մի ան­դա­մը կը դառ­նամ։ Առի­թը չու­շա­ցաւ։ Իմա­ցայ, որ Հա­մազ­գա­յի­նի ատե­նա­պետն ու ան­դամ­նե­րը եկել են Ար­ցախ եւ հար­ցազ­րոյց են անց­կաց­նում՝ Ար­ցա­խի գրա­սեն­եա­կի պա­տաս­խա­նա­տու ընտ­րե­լու հա­մար։ Ես էլ մաս­նակ­ցե­ցի հար­ցազ­րոյ­ցին ու սկս­ուեց մեր հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան ճա­նա­պար­հը, ին­չը հա­ւա­տում եմ՝ եր­կար ըն­թացք է ու­նե­նա­լու…

«Գ.»- Հա­մազ­գա­յի­նը ձեր կեան­քին մէջ փո­փո­խու­թիւն բե­րա՞ւ: Ինչ­պէ՞ս:

Հ.Ա.- Շնոր­հա­կալ եմ Հա­մազ­գա­յի­նին, որ  ինձ գտաւ, որով­հե­տեւ Հա­մազ­գա­յի­նի մի­ջո­ցով ինքս իմ մէջ շատ բան գտայ. հաս­կա­ցայ, որ թէ­կուզ մաս­նա­գի­տու­թեամբ լրագ­րող եմ, բայց իմ ներ­սը լց­ուած է մշա­կոյ­թի հան­դէպ սի­րով, եւ ես այդ սէ­րը պէտք է ապ­րեց­նեմ Հա­մազ­գա­յի­նի ճամ­բով։ Սա ինձ հա­մար սոսկ աշ­խա­տանք չէ, սա ինձ հա­մար դար­ձել է կեն­սա­կերպ, Հա­մազ­գա­յինն ամ­բող­ջութ­եամբ՝ իր նպա­տակ­նե­րով ու դե­րով, տե­ղա­փոխ­ուել է իմ մէջ եւ ինչ էլ լի­նի՝ միշտ կը մնայ նոյն տե­ղում… Այս աշ­խա­տան­քը ինձ սո­վո­րեց­րեց, որ կեան­քում տա­լը աւե­լի կարեւոր է, քան ստա­նա­լը եւ տալն ին­քը ստա­նալն է, որով­հե­տեւ երբ լաւ բան ես մէ­կին տա­լիս, այն, առա­ջին հեր­թին, վե­րա­դառ­նում է դէ­պի քեզ…

«Գ.»- Հեր­մի­նէ՛, նկա­տե­լի էր, որ Ար­ցա­խի վեր­ջին պա­տե­րազ­մի օրե­րուն դուք ոչ միայն ձեր աշ­խա­տան­քը չդադ­րե­ցու­ցիք, այլ զգա­լի թա­փով շա­րու­նա­կե­ցիք: Այդ օրե­րու աշ­խա­տան­քը կը նկա­րագ­րէ՞ք. մղու­մը, մթ­նո­լոր­տը, ար­ձա­գանգ­նե­րը…:

Հ.Ա.- Ար­ցախ­եան վեր­ջին պա­տե­րազ­մը հե­ղե­ղի պէս էր. մի­ան­գա­մից թափ­ուեց բո­լո­րիս գլ­խին ու մեր գլուխ­նե­րը եր­կա՜ր ժա­մա­նակ դեռ թաց կը մնան… Չգի­տեմ՝ այս կեան­քում դեռ ինչ կը տես­նենք, բայց այն լու­սա­ւոր տղա­նե­րի ժպիտ­նե­րը մեր ամ­բողջ կեան­քում թող դառ­նան ճիշդ ապ­րե­լու խորհր­դա­նիշ, վկայ։ Եթէ գի­տակ­ցենք սա ու ամէն մէկս մեր բնա­գա­ւա­ռում լա­ւա­գոյնս գոր­ծենք, գու­ցէ դեռ փրկ­ուե­լու ճա­նա­պարհ կ’ու­նե­նանք… Պա­տե­րազ­մի օրե­րին գրա­սեն­եա­կը չդա­դա­րեց գոր­ծե­լուց, աշ­խա­տան­քը շատ էր։ Թէ­կուզ ես գրա­սեն­եա­կի մի­ակ աշ­խա­տողն եմ, բայց կա­րո­ղա­ցայ այդ օրե­րին շուրջս հա­մախմ­բել այն­պի­սի ար­ցախ­ցի երի­տա­սարդ­ներ, որոնց մի­ջո­ցով կեան­քի կո­չե­ցինք ար­ցախ­ցի մա­նուկ­նե­րին ուղղ­ուած ծրագ­րեր։ Մա­նուկ­նե­րի հա­մար եր­բեք ծրա­գիր չէ­ինք արել, մենք մեր գոր­ծու­նէ­ու­թեան սլա­քը միշտ ուղ­ղում էինք երի­տա­սար­դու­թեա­նը, Ար­ցա­խի սահ­մա­նա­մերձ գիւ­ղե­րում մշա­կու­թա­յին կեան­քի աշ­խու­ժաց­մա­նը, բայց պա­տե­րազ­մի օրե­րին հաս­կա­ցանք, որ այդ պա­հին երե­խա­ներն աւե­լի շատ ու­նեն մեր աջակ­ցու­թեան կա­րի­քը։ Մա­նուկ­նե­րի մէջ է ապ­րում մեր ազ­գի ապա­գան եւ բո­լորս պէտք է այդ ապա­գա­յի շի­նա­րար­նե­րը լի­նենք։ «Հա­մազ­գա­յի­նը ար­ցախ­ցի մա­նուկ­նե­րի կող­քին». այս ծրա­գի­րը մեր գրա­սեն­եա­կը կեան­քի կո­չեց Նո­յեմ­բե­րի մէ­կից, երբ տե­ղա­հան­ուած մա­նուկ­նե­րը սփռ­ուած էին Հա­յաս­տա­նով մէկ։ Հա­մազ­գա­յի­նի Հիւ­սի­սա­յին Ամե­րի­կա­յի եւ Քա­նա­տա­յի գրա­սեն­եակ­նե­րը կանգ­նե­ցին մեր թի­կուն­քին եւ մինչ օրս նիւ­թա­պէս աջակ­ցում են այդ նա­խա­ձեռ­նու­թեա­նը։ Կենտ­րո­նա­կան Վար­չու­թիւնը մեզ թեւ է տա­լիս, որ աւե­լի եռան­դուն գոր­ծենք։ Ար­ցախ­ցի տե­ղա­հան­ուած մա­նուկ­նե­րի հա­մար Երե­ւա­նում, Դի­լի­ջա­նում, Աբով­եա­նում սկ­սե­ցին գոր­ծել ար­ուես­տի զա­նա­զան խմ­բակ­ներ, յե­տոյ աւե­լա­ցան նա­եւ դա­սա­պատ­րաստ­ման խմ­բակ­նե­րը։ Մե­ծաւ մա­սամբ դա­սա­ւան­դում էին տե­ղա­հան­ուած ար­ցախ­ցի ու­սու­ցիչ­նե­րը։ Պա­տե­րազ­մից յե­տոյ խմ­բակ­նե­րը տե­ղա­փոխ­ուե­ցին Ար­ցախ։ Այս պա­հին Ար­ցա­խի Մա­ղա­ւուզ գիւ­ղում ու­նենք եր­կու խմ­բակ­ներ՝ ազ­գագ­րա­կան պա­րի խմ­բակ եւ ազ­գա­յին եր­գի. սահ­մա­նա­յին գիւ­ղե­րից մէ­կում՝ Մաճ­կա­լա­շէ­նում, ու­նենք եր­կու՝ ազ­գագ­րա­կան պա­րի եւ ձեռ­քի աշ­խա­տան­քի խմ­բակ­ներ, Աշան գիւ­ղում գոր­ծում է ազ­գագ­րա­կան պա­րի եւ ձեռ­քի աշ­խա­տան­քի խմ­բակ­ներ, Կա­ղար­ծի գիւ­ղում՝ ազ­գագ­րա­կան պա­րի, Ստե­փա­նա­կեր­տում՝ նկար­չութ­եան եւ դա­սա­պատ­րաստ­ման։ Ստե­փա­նա­կեր­տում նա­եւ ու­նէ­ինք ԲՈՒՀ (Բարձ­րա­գոյն Ու­սում­նա­կան Հաս­տա­տու­թիւն) ըն­դու­նուող­նե­րի հա­մար հա­յոց լեզ­ուի գի­տե­լիք­նե­րի ամ­րապնդ­ման խմ­բակ, ին­չը Սեպ­տեմ­բե­րից նո­րից կեան­քի կը կո­չենք։ Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, մա­նուկ­նե­րին ուղղ­ուած այս նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նից պա­տե­րազ­մի օրե­րից առ այ­սօր օգտ­ուել են շուրջ եր­կու հա­րիւր յի­սուն երե­խայ։ Մեր ար­ուես­տի խմ­բակ­նե­րը պա­տե­րազ­մի օրե­րին ոչ միայն հո­գե­ւոր սնունդ դար­ձան երե­խա­նե­րի հա­մար, այ­լեւ փոք­րիկ ար­ցախ­եան մի­ջա­վայր էին, որ­տեղ ամէն երե­խայ գա­լիս էր գտ­նե­լու իր դա­սա­րան­ցուն, իր գիւ­ղա­ցուն, իր ու­սուց­չին, շփ­ուե­լու բար­բա­ռով, կա­րօտ առ­նե­լու, զին­ուե­լու հա­ւա­տով ու երա­զան­քով։ Պա­տե­րազ­մից յե­տոյ էլ նոյն եռան­դով գոր­ծում է ծրա­գի­րը՝ ար­դէն մեզ բա­ժին հա­սած մի բուռ Ար­ցա­խում։

Բա­ցի մա­նուկ­նե­րի այս ծրագ­րից, գրա­սեն­եա­կը նա­եւ շա­րու­նա­կում է իրա­կա­նաց­նել տար­բեր այլ մշա­կու­թա­յին ու կր­թա­կան ծրագ­րեր։ Այ­սօր, առա­ւել քան եր­բե­ւէ, մեր գոր­ծու­նէ­ու­թիւնը կա­րե­ւոր է, քան­զի ներ­կայ մար­տահ­րա­ւէր­նե­րը դա են թե­լադ­րում։

«Գ.»- Ար­ցա­խի գրա­սեն­եա­կի ծրա­գիր­նե­րը. այս պա­հուն ի՞նչ կ’ընէք եւ ապա­գա­յի հա­մար ի՞նչ կը ծրագ­րէք:

Հ.Ա.- Ար­ցա­խի գրա­սեն­եակն այս տար­ուայ ըն­թաց­քում ար­դէն մի շարք ծրագ­րեր է իրա­կանաց­րել։ Նախ գար­նա­նը կեան­քի կո­չե­ցինք «Պա­տե­րազ­մի աչ­քե­րը» ցու­ցա­հան­դէ­սը, այն կազ­մա­կերպ­ուեց Երեւանի «Թեր­լե­մեզ­եան» ցու­ցաս­րա­հում եւ նուիր­ուած էր ար­ցախ­եան այս վեր­ջին, դա­ժան պա­տե­րազ­մին։ Ար­ցախ­ցի լու­սան­կա­րիչ Դա­ւիթ Ղահ­րա­ման­եա­նը քա­ռա­սուն­չորս օր շա­րու­նակ լու­սան­կա­րել է պա­տե­րազ­մը եւ այդ լու­սան­կար­նե­րը մեծ փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան ար­ժէք ու­նեն։ Ար­ցա­խի Հա­մազ­գա­յի­նի գրա­սեն­եա­կի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ Դա­ւի­թի հա­րիւր լու­սան­կար­ներ ցու­ցադր­ուե­ցին Երե­ւա­նում եւ մեծ հե­տաքրք­րու­թիւն առա­ջաց­րին Հա­յաս­տա­նի եւ ար­տա­սահ­մա­նի լրագ­րող­նե­րի շր­ջա­նում։ Առա­ջի­կա­յում Ստե­փա­նա­կեր­տում նոյն­պէս կ’անենք այս ցու­ցա­հան­դէ­սը։ Մեր գլ­խա­ւոր նպա­տա­կը այդ ցու­ցա­հան­դէ­սը ար­տա­սահ­ման տա­նելն է, եթէ հնա­րա­ւո­րու­թիւն ու­նե­նանք, որով­հե­տեւ պա­տե­րազ­մի ար­հա­ւիր­քը պէտք է ցոյց տանք աշ­խար­հին։

Նա­եւ կազ­մա­կեր­պել ենք Հադ­րու­թի շնոր­հա­լի երի­տա­սարդ­նե­րից մէ­կի՝ բա­նաս­տեղծ Վի­տա­լի Պետ­րոս­եա­նի «Պա­տե­րազ­մի Դու­ռը» գր­քի հրա­տա­րա­կու­մը եւ շնոր­հան­դէ­սը։ Վի­տալի­ին բա­ցա­յայ­տել էինք մին­չեւ պա­տե­րազ­մը եւ որ­պէս շնոր­հա­լի բա­նաս­տեղծ, հա­մա­գոր­ծակ­ցում էինք։ Պա­տե­րազ­մից յե­տոյ նրան ընդգր­կե­ցինք մա­նուկ­նե­րին ուղղ­ուած մեր խմ­բակ­նե­րում՝ որ­պէս հա­յոց լեզ­ուի ու­սու­ցիչ։ Այդ ըն­թաց­քում էլ ծա­նօ­թա­ցանք գր­քին եւ կեան­քի կո­չե­ցինք հրա­տա­րա­կու­մը։ Այս գիր­քը մեծ ասե­լիք ու­նի մեզ ու մեր շր­ջա­պա­տին։ Դա Հադ­րու­թի եւ ընդ­հան­րա­պէս այն հայ­րե­նի­քի պատ­կերն է, որ բա­նաս­տեղ­ծը կրում է իր մէջ եւ հա­սու է դարձ­նում մեր սր­տե­րին։

Այս տա­րի հրա­տա­րա­կել ենք նա­եւ ար­ցախ­ցի երի­տա­սարդ դա­սա­խօս Նա­նար Սի­մոն­եա­նի գրա­կա­նա­գի­տա­կան վեր­լու­ծու­թիւնը՝ «Յա­կոբ Կա­րա­պեն­ցի Ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւնը» վեր­նագ­րով։ Գիր­քը անդ­րա­դառ­նում է Կա­րա­պեն­ցի գրա­կան ժա­ռան­գու­թեա­նը եւ վեր­լու­ծում, ներ­կա­յաց­նում է նրա ան­ցած ճա­նա­պար­հը։ Սա կա­րե­ւոր գիրք է մեր ճե­մա­րան­նե­րի եւ առ­հա­սա­րակ ըն­թեր­ցո­ղի հա­մար։

Այս օրե­րին նա­եւ կազ­մա­կեր­պել ենք «Հա­մազ­գա­յի­նը Ար­ցա­խի Մա­նուկ­նե­րի Կող­քին» նա­խա­ձեռ­նու­թեան նկար­չու­թեան խմ­բակ­նե­րի երե­խա­նե­րի մօտ հա­րիւր նկար­նե­րի ցու­ցա­հան­դէս՝ «Ման­կու­թեան Երանգ­ներ» խո­րագ­րով։ Այն կա­յա­ցել է Ստե­փա­նա­կեր­տի մշա­կոյ­թի տա­նը, որին ներ­կայ է եղել նա­եւ Ար­ցա­խի ԿԳՄՍ (Կր­թու­թեան, գի­տութ­եան, մշա­կոյ­թի եւ սփոր­թի) նա­խա­րա­րը եւ նուէր­ներ է յանձ­նել մեր խմ­բակ­նե­րի երե­խա­նե­րին։

Ծրագ­րեր ու անե­լիք շատ ու­նենք։ Ար­ցա­խը սպա­սում է մեզ ու բո­լո­րին։

«Գ.»- Դուք նա­եւ գրա­գէտ էք: Ձեր գիր­քե­րը ար­դէն մեր ըն­թեր­ցող­նե­րուն հա­սած եւ ար­ժա­նա­ցած են անոնց բարձր գնա­հա­տան­քին: Ի՞նչն է գրե­լու ձեր «գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւնը» (Եթէ պայ­մա­նա­կան ըն­դու­նինք այդ յղաց­քը) եւ շար­ժա­ռի­թը:

Հ.Ա.- Շնոր­հա­կալ եմ ըն­թեր­ցո­ղից, որ ըն­թեր­ցում, գնա­հա­տում եւ նոր ուժ է տա­լիս ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու հա­մար։ Ես միշտ նա­մակ­ներ եմ ստա­նում ըն­թեր­ցող­նե­րից եւ դա աւե­լի ու աւե­լի է աւե­լաց­նում իմ պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան չա­փը այն գրա­կա­նու­թեան հան­դէպ, որը պէտք է ստեղ­ծեմ։ Ես ինձ հա­մա­րել ու հա­մա­րում  եմ սկս­նակ գրող, որով­հետեւ մենք բո­լորս մեր ողջ կեան­քում սկս­նակ ենք ու մեր ամ­բողջ կեան­քը սո­վո­րե­լու, կա­տա­րե­լա­գործ­ուե­լու  ճա­նա­պարհ է։ Այդ ճա­նա­պար­հը հարթ չէ, բայց ես հա­ւա­տում եմ, որ մի օր կը հաս­նեմ իմ երա­զած գրա­կան հանգր­ուա­նին։

Իմ գր­քե­րը կեան­քի ու ապ­րե­լու մա­սին են. այն մարդ­կանց մա­սին են, ով­քեր ապ­րում են մեր կող­քին, ով­քեր պն­դա­ճա­կա­տի պէս ոտք­նե­րը դէմ են տուել եւ որո­շել, որ պէտք է ապ­րեն՝ ան­կախ ամէն ին­չից։ Իմ հե­րոս­նե­րից ես շատ բան եմ սո­վո­րում։ Իմ պատմ­ուածք­նե­րի հե­րոս­նե­րը ինձ ամէն օր թե­լադ­րում են, թէ ինչ­պէս պէտք է քայ­լել դէ­պի լոյ­սը, երբ շուրջ խա­ւար է ու անո­րո­շու­թիւն։ Ես շնոր­հա­կալ եմ իմ հե­րոս­նե­րին, որով­հե­տեւ ես նրան­ցով գտ­նում եմ իմ մէջ ապ­րող մար­դուն։ Եթէ ըն­թեր­ցողն էլ իր մէջ այդ մար­դուն գտ­նի, ապա ես կը հա­մա­րեմ, որ ճիշդ եմ ընտ­րել իմ ճա­նա­պար­հը…

Հարցազրոյցը վարեց

Մարի Մերտխանեան-Եարալեան