1915-1965 ամ­բողջ կէս դար սգա­ցինք մեր նա­հա­տակ­նե­րը: Իսկ 1965-էն 24 Ապ­րի­լը կ’ոգե­կո­չենք Հայ Դա­տի  պայ­քա­րին մէջ մեր ար­ձա­նագ­րած նուա­ճում­նե­րուն, առ­կայ հրա­մա­յա­կան­նե­րուն եւ դի­մագ­րա­ւե­լիք մար­տահ­րա­ւէր­նե­րուն թե­լադ­րա­կա­նու­թե­նէն բխող հո­գեզ­գա­ցո­ղու­թեամբ եւ մտա­ծում­նե­րով:

Ցե­ղաս­պա­նու­թեան յիս­նամ­եա­կը ան­կիւ­նա­դարձ մը եղաւ Հայ Դա­տի  նոր փու­լի մը սկիզբ դնե­լով. դուրս եկանք  ցե­ղաս­պան­ուած ազգ ըլ­լա­լու հո­գե­վի­ճա­կէն, հայ­րե­նի հա­յու­թիւն եւ Սփիւռք ՄԻ­ԱՍ­ՆԱ­ԲԱՐ ոտ­քի կանգ­նե­ցանք, ՄԻ­ԱՍ­ՆԱ­ԲԱՐ բռնցք­ուե­ցանք ու ՄԻ­ԱՍ­ՆԱ­ԲԱՐ բարձ­րա­ցու­ցինք ՊԱ­ՀԱՆ­ՋԱ­ՏԻ­ՐՈՒԹ­ԵԱՆ ջա­հը: Շեշ­տա­կի կեր­պով բարձ­րա­ձայ­նե­ցինք Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հար­ցը, քա­ղա­քա­կիրթ  աշ­խար­հին կող­մէ անոր մո­ռա­ցութ­եան մատն­ուած ըլ­լա­լը, պե­տու­թիւն­նե­րուն՝  իրենց լռու­թեամբ թըշ­նամի­ին ոճի­րին մեղ­սա­կից ըլ­լա­լու իրո­ղու­թիւնը, բայց մա­նա­ւանդ   Թուրք­իա­յէն պա­հան­ջե­ցինք մեր իրա­ւունք­նե­րը, առա­ջին հեր­թին՝ մեր հո­ղե­րը: Այս­պէս ծնունդ առաւ «Հայ Դատ» հաս­կա­ցու­թիւնը, որ  ըստ էութեան, բնոյ­թով եւ վախ­ճա­նա­կան նպա­տա­կով ՀՈ­ՂԻ ու ՀԱ­ՏՈՒՑ­ՄԱՆ դատ է, որուն վախ­ճա­նա­կան նպա­տա­կը կ’իրա­գործ­ուի երբ կր­կին տէ­րը դառ­նանք  կո­րուս­եալ հայ­րե­նի­քին: Որով­հե­տեւ Թուրք­իա Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը գոր­ծադ­րեց՝ մեզ բնաջն­ջե­լու եւ մեր հայ­րե­նի­քին Արեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի տի­րա­նա­լու  հա­մար:  Ան Հա­յաս­տա­նը հա­յա­թա­փե­լու իր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւնը   44-օր­եայ պա­տե­րազ­մին Ար­ցա­խի վրայ գոր­ծադ­րեց: Ան կը շա­րու­նա­կէ հե­տապն­դել հա­մա­թու­րա­նա­կան իր նպա­տա­կը, որն իրա­գոր­ծե­լու հա­մար  խո­չըն­դոտ կը նկա­տէ Հա­յաս­տա­նը: Ան դէմ է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան գո­յու­թեան  1918-էն ի վեր: Եւ եթէ այն օրե­րուն Հա­յաս­տա­նը  քար­տէ­զէն  ջն­ջե­լու եւ հա­յը բնաջն­ջե­լու իր ծրա­գի­րը չյա­ջո­ղե­ցաւ վերջ­նա­կէ­տին հասց­նել, միայն այն պատ­ճա­ռով որ հա­յու­թիւնը յաղ­թեց  Սար­դա­րա­պա­տի մէջ:

Յի­սնամ­եա­կին յա­ջոր­դած տասնամ­եակ­նե­րուն քա­րոզ­չա­կան, յա­րա­բե­րա­կան, ցու­ցա­կան,  ու­ժա­կան մար­տա­վա­րա­կան ընտ­րանք­նե­րով եւ անոնց գոր­ծադ­րու­թեամբ տար­ուէ տա­րի  ընդ­լայ­նե­ցինք մեր պայ­քա­րի շր­ջա­գի­ծը, ստեղ­ծե­ցինք Հայ Դա­տը հե­տապն­դող կազ­մա­կեր­պա­կան տա­րա­ծուն ցանց, ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին հրա­տա­րակ­ուե­ցաւ ակա­դե­մա­կան պատ­կա­ռե­լի գրա­կա­նու­թիւն,  հաս­տատ­ուե­ցան յա­րա­բե­րա­կան կա­պեր մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու եւ պե­տա­կան շր­ջա­նակ­նե­րու հետ, քիչ մը ամէն կողմ  Հա­յոց  Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման հար­ցը   քա­ղա­քա­կան  օրա­կար­գի քն­նարկ­ման նիւթ դար­ձաւ եւ սկիզբ առաւ անոր ճա­նա­չու­մը:

Մին­չեւ Հա­յաս­տա­նի վե­րան­կա­խա­ցում սփիւռ­քա­հա­յու­թիւնը գրե­թէ առան­ձին տա­րաւ Հայ­կա­կան Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման հար­ցը: Բա­զմա­ծա­ւալ ու հե­տե­ւո­ղա­կան գոր­ծու­նէ­ու­թեան նպա­տակն էր մղել  պե­տու­թիւն­նե­րը, որ ճանչ­նան Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, իսկ Թուրք­ի­ան՝  ըն­դու­նի  իր հա­յաս­պա­նա­կան ոճի­րը:

1988-ի Ար­ցախ­եան շար­ժու­մով,  Հայ Դա­տը սկ­սաւ աշ­խա­տանք տա­նիլ Ար­ցա­խի խն­դի­րը մի­ջազ­գա­յին հան­րա­յին կար­ծի­քի ու­շադ­րու­թեան յանձ­նե­լու ու լու­սա­բա­նե­լու, Ար­ցա­խի ինք­նո­րոշ­ման, իսկ  աւե­լի ուշ ան­կա­խու­թիւնը  ճանչց­նել տա­լու ուղ­ղու­թեամբ:

Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հա­րիւ­րամ­եա­կը յի­շա­տա­կե­ցինք մե­ծա­շուք կեր­պով. սր­բա­դաս­ուե­ցան Եղեռ­նի մեր նա­հա­տակ­նե­րը եւ նոյն առի­թով Հա­մա­հայ­կա­կան Հռ­չա­կա­գի­րով  պե­տա­կան մա­կար­դա­կով վե­րամ­րագր­ուե­ցաւ հա­յու­թեան պա­հան­ջա­տէ­րի մի­աս­նա­կան կամ­քը՝ ԿԸ ՅԻ­ՇԵՄ Ու ԿԸ ՊԱ­ՀԱՆ­ՋԵՄ կար­գա­խօ­սով: Հա­յու­թեան պե­տա­կան, ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան  կող­մե­րու եւ դէմ­քե­րու ներ­կա­յու­թեամբ Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դէն հն­չող մի­աս­նա­կան կեց­ուածքն ու ու­ժա­կան կար­գա­խօ­սը, բնա­կա­նա­բար, ան­տար­բեր չէ­ին կր­նար ձգել Թուրք­ի­ան: Ի՞նչը կր­նար   զայն  ան­հանգս­տաց­նել եթէ ոչ՝ հա­յու­թեան ՄԻ­ԱՍ­ՆԱ­ԿԱ­ՆՈՒ­ԹԻՒՆՆ ու Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ՊԱ­ՀԱՆ­ՋԱ­ՏԷ­ՐԻ կեց­ուած­քը:

Եր­կար տաս­նամ­եակ­նե­րու վրայ տա­րա­ծուող պա­հան­ջա­տի­րա­կան եր­թին մէջ, վար­չա­պե­տով ներ­կա­յա­ցող Հա­յաս­տա­նի ներ­կայ իշ­խա­նու­թիւնը  լուրջ եւ մտա­հո­գիչ ետ­դարձ կը կա­տա­րէ՝ Թուրք­իոյ հետ   նոր յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ սկ­սե­լու՝ իբ­րեւ թէ խա­ղա­ղու­թեան սի­րոյն եւ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թիւնը զար­գաց­նե­լու նպա­տա­կով: Մինչ նոյն  ատեն մէկ կող­մէ Պա­քուն կը սպառ­նայ՝ Զան­գե­զու­րը գրա­ւե­լու, միւս կող­մէ Ան­գա­րա տն­տե­սա­կան կա­րե­լիու­թիւն­ներ կ’առա­ջար­կէ Հա­յաս­տա­նին՝ նախ­ապայ­ման­ներ առաջ մղե­լով:  Անոնք մէ­կը  քա­ղա­քա­կան խայ­ծով, միւ­սը սպառ­նա­լի­քով Հա­յաս­տա­նին վրայ ճն­շում կը բա­նեց­նեն՝  խա­ղի  իրենց կա­նոն­նե­րը պար­տադ­րե­լով անոր:

Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը Ար­ցա­խի հար­ցով ալ սկ­սան նոր կէ­տէ բա­նակ­ցիլ Ատր­պէյ­ճա­նի հետ,  ար­դիւն­քը բո­լորիս յայտ­նի է՝ կորսըն­ցու­ցինք  Ար­ցա­խի մեծ մա­սը: Ներ­կա­յիս վտանգ­ուած է Մեղ­րին, ամ­բողջ Սիւ­նի­քը։

Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան կա­ցու­թիւն­նե­րը, պե­տու­թիւն­նե­րու մի­ջեւ  մր­ցակ­ցու­թիւն­ներն ու շա­հակ­ցա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն­նե­րը փո­փո­խա­կան են, մեր ՊԱ­ՀԱՆ­ՋԱ­ՏԻ­ՐՈՒ­ԹԻՒՆԸ տե­ւա­կան, կա­յուն գոր­ծըն­թաց է ան­փո­փոխ նպա­տա­կի հա­մար:

Ին­չո՞ւ  ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100-ամ­եա­կէն  ետք տե­ղի ու­նե­ցաւ Հա­յաս­տա­նի Իշ­խա­նու­թեան այս շր­ջա­դար­ձա­յին կեց­ուա­ծքը Թուրք­իոյ նկատ­մամբ: Ե՞րբ սկ­սաւ այս շր­ջա­դար­ձը, Ար­ցա­խը յանձ­նե­լէ ե՞տք, ո՞ւր  փնտ­ռել պատ­ճառ­նե­րը, ո՞վ կամ որո՞նք են անոր պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը: Եւ մին­չեւ ե՞րբ կր­նայ շա­րու­նակ­ուիլ  ետ քայ­լի վի­ճա­կը,  եւ   շա­րու­նակ­ուե­լու պա­րա­գա­յին  ի՞նչ  ժխ­տա­կան հե­տե­ւանք­ներ կր­նայ ու­նե­նալ  մեր պա­հան­ջա­տի­րա­կան եր­թին հա­մար, եւ ի՛նչ ժխ­տա­կան ազ­դե­ցու­թիւն ազ­գա­յին մի­աս­նու­թեան եւ մեր հա­ւա­քա­կան կեան­քին վրայ: Հա­յաս­տա­նի մէջ վեր­ջին երեք տա­րի­նե­րու իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րը միայն ներ­պե­տա­կա՞ն շր­ջա­գի­ծի մէջ պէտք է դի­տել, թէ  ու­նին իրենց ար­տա­քին շր­ջօ­նը, որ­քա՞ն է անոր ազ­դե­ցու­թիւնը: Կա­րե­ւոր են այս հար­ցադ­րում­նե­րը ու անոնց պա­տաս­խան­նե­րը, ըստ այ­նմ ծրագ­րե­լու հա­մար մեր պա­հան­ջա­տի­րութ­եան հե­տա­գայ ըն­թաց­քը, ուղ­ղու­թիւն­նե­րը:

Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն եւ անոր հե­տե­ւանք­նե­րէն բխող դա­տը ՀԱ­ՅՈՒԹ­ԵԱՆ ԴԱՏՆ Է: Հե­տե­ւա­բար անոր ռազ­մա­վա­րու­թիւնը ճշ­դո­ղը, մար­տա­վա­րա­կան ընտ­րանք­նե­րը որո­շո­ղը ՄԵՆՔ պէտք է ըլ­լանք: ՄԵՆ­ՔԸ  ազգն է, եւ ոչ միայն իշ­խա­նու­թիւնը:

Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը  նա­եւ ոճիր է հա­մայն մարդ­կու­թեան դէմ քա­ղա­քա­կիրթ մարդ­կու­թիւնը պար­տի կանգ­նիլ ճշ­մար­տու­թեան ար­դա­րու­թեան կող­մը, ՄԵՐ կող­քին, եւ ոչ թէ Թուրք­իոյ:

Ար­ցախ­եան 44 օր­եայ պա­տե­րազ­մին, հա­կա­ռակ օրի­նա­կին ակա­նա­տե­սը   դար­ձանք ան­գամ մը եւս:  Մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քը քար լռու­թիւն պա­հեց, երբ Թուրք­իա-Ատր­պէյ­ճան մի­աս­նա­բար Ար­ցա­խի հա­յու­թեան դէմ գոր­ծադ­րե­ցին Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն, (Ց.եան կա­րե­լի չէ  տալ «մեծ» կամ «պզ­տիկ» որա­կա­կան­նե­րը: Արարքն է դա­տա­պար­տե­լի եւ ոչ թէ անոր չա­փը), պա­տե­րազ­մա­կան բազ­մա­պի­սի յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­ներ, մարդ­կա­յին իրա­ւանց  բազ­մա­թիւ խախ­տում­ներ:

Բայց քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մէջ պե­տու­թիւն­նե­րը կը գոր­ծեն ան­հո­գի,  իրենց շա­հե­րը նկա­տի ու­նե­նա­լով: Պար­տինք մենք եւս հմուտ դառ­նալ այս մար­զին մէջ: Երբ մա­նա­ւանդ դեռ Հայ­կա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան եւ Սար­դա­րա­պա­տի ժա­մա­նակ­նե­րէն դառն  փոր­ձա­ռու­թեամբ եւ ար­եան թանկ գնով քա­ղա­քա­կան իմաս­տու­թիւն ձեռք ձգած ենք մեր մինակ ըլ­լա­լուն: Երբ մի­նակ ես նա­խե­ւա­ռաջ պէտք է վս­տա­հիս սե­փա­կան ու­ժե­րուդ:

Ար­դա­րեւ, ինչ որ շա­հած ենք Հայ Դա­տի պայ­քա­րին ըն­թաց­քին այդ եղած է բա­ցա­ռա­պէս մեր աշ­խա­տանք­նե­րուն շնոր­հիւ: Պե­տու­թիւն­ներ եւ եր­կիր­նե­րու խորհր­դա­րան­ներ եթէ ճանչ­ցած եւ դա­տա­պար­տած են Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը անոնց ետին  պէտք է տես­նել Հայ դա­տի  տասն­եակ տա­րի­նե­րու հե­տե­ւո­ղա­կան աշ­խա­տանք:

Բնա­կա­նա­բար եւ տրա­մա­բան­օ­րէն ար­դար Դատ ու­նե­ցո­ղը չի հրա­ժա­րիր իր պա­հանջ­նե­րէն եւ  չի դադ­րիր զա­նոնք հե­տապն­դե­լէ: Իր դա­տը կը շա­րու­նա­կէ մին­չեւ որ  ար­դա­րու­թիւնը վե­րա­հաս­տատ­ուի:

Ար­դար դա­տի տէր ենք  հե­տե­ւա­բար ար­տօ­նե­լի չէ մե­զի իբ­րեւ ազգ եւ պե­տու­թիւն որե­ւէ  պա­րա­գա­յի ձեռն­թափ ըլ­լալ ան­կէ : Այդ ճա­կա­տի վրայ մեր­ժե­լի է ամէն ձե­ւի ընկր­կում: Դա­տա­պար­տե­լի է որե­ւէ ետ քայլ, բայց մա­նա­ւանդ անըն­դու­նե­լի է հրա­ժա­րիլ ԴԱ­ՏԷՆ, որով­հե­տեւ  տրա­մա­բա­նու­թեան իսկ հա­կա­ռակ է:

Աւե­լի՛ն, մենք մեր դա­տի հե­տապն­դու­մով մեր մաս­նակ­ցու­թիւնը կը բե­րենք քա­ղա­քա­կիրթ մարդ­կու­թեան  զար­գաց­ման: Որով­հե­տեւ ՄԵՐ,և ինչ­պէս նա­եւ այլ իրա­ւազրկ­ուած ազ­գե­րու դա­տե­րու,և ար­դար լու­ծու­մով է,  որ աշ­խար­հը պի­տի դառ­նայ աւե­լի ար­դար: Այ­լա­պէս խա­բու­սիկ է, եւ կա­յուն ու տե­ւա­կան չի կր­նար ըլ­լալ ոչ մէկ խա­ղա­ղու­թիւն: Ար­դա­րու­թեան եւ խա­ղա­ղու­թեան հաս­տատ­ման հա­մար նա­խա­պայ­ման է ազ­գե­րու ոտ­նա­հար­ուած իրա­ւունք­նե­րու վե­րա­կանգ­նու­մը:

(շար. 1)