Ինչպէս միշտ, գեղեցիկ եւ ազնուական, ընկերասէր եւ փափկանկատ, բարի ժպիտով եւ ազնիւ հոգիով օժտուած տիկ. Մարլէնը զիս կ’ուղղէ դէպի սենեակին անկիւնի բազկաթոռը։
Հիւրընկալի աճող զուարթութեամբ բարի գալուստ կը մաղթէ, ապա մանիշակագոյն անմոռուկով սուրճի լեցուն գաւաթ մը, կողքին պաղ ու զուլալ ջուրը արծաթեայ ափսէով մը կը հրամցնէ։
Ձախիս՝ պատին մէկ անկիւնը կը ծածկէ պարսկական մետաքսեայ գորգ մը, որ պատմական դրուագներու պատկերներով խորհուրդ մը կը յուշէ, Աւարայրի դաշտին պատկերը գերիշխող է հոն։ Գորգին կողքը, պատին յենած է ատախձէ հին պահարան մը, որուն մէջ նրբաճաշակ համադրութեամբ մը շարուած են ձեռագործ արծաթեայ պայուսակներ, տուփիկներ, որոնց վրայ փորագրուած են Գարեգին Նժդեհի եւ Սօսէ Մայրիկի անունները։ Անոնց շարքին, մուգ կապոյտ, թաւշեայ փոքրիկ տուփի մը մէջ պահուած են երկարամեայ ծառայութեան շքանշաններ, որոնք աշխատանքով իմաստաւորուած օրերու բարոյական գնահատանքը կը խտացնեն։ Պահարանին յատակը երկու հնադարեան սրբապատկերներ ուշադրութիւնս կը գրաւեն, մին՝ իտալական մանրանկարչութեան դպրոցին պատկանող, միւսը՝ բիւզանդական։ Սենեակին կեդրոնը կը հանգչի ռուսական սրբապատկեր մը՝ յոյն Սուրբ Նիկողայոս Հայրապետը… եւ այսպէս՝ այլազան զարդեղէններ քով-քովի շարուած, ընտանեկան յիշատակելի պատկերներով հարստացած, փոքրիկ թանգարանի մը վերածած են սենեակը ու քարերուն հոգի տուած։ Սենեակին պատերը հանրածանօթ պրն. Վահէին՝ «Թիւթիւնճեան եղբայրներ»ուն արտածած թղթեայ ծածկոյթով գոյն առած են։
Քեսապի մեր դրացուհին՝ տիկ. Մարլէնը յիշողութեանս մէջ կը պատկերուի յաճախ Քեսապի բնակարանի իրենց պատշգամը նըստած, ձեռքը անպայման գիրք մը կամ ձեռագործ մը։ Թոռներուն չարաճճիութիւնը, կամ մեր տունէն բարձրացող աղմուկը երբեք զինք չէին խանգարեր։ Ան համբերութեամբ իր չորս կողմը կը հաւաքէր փոքրիկները եւ պատմութիւն կը պատմէր։
Մանկութենէն ընթերցասէր եղած ու մէկ առ մէկ կարդացած էր Շիրվանզանդէի, Ռաֆֆիի, Թոլսթոյի գիրքերը… Այդ էր պատճառը հաւանաբար, որ երբ կը խնդրէի որ պատմէ իր անցեալի օրերէն, մտածումները անկաշկանդ, ամէն ուղղութեամբ կ’արշաւէին։
Տիկ. Մարլէն իր մանկութեան ուրախ յիշատակներուն թախիծ մըն ալ խառնելով նախ կը պատմէր ծնողներուն ու պապերուն մասին։
Ծնողներս առաջին Հալէպ հաստատուողներէն եղած են։ Հայրս եւ մայրս Քիլիսի ծնունդ են։ Մօրենական մեծ հայրս վաճառական էր, Դամասկոս ապրած, ապա Հալէպ հաստատուած։ Հօրս պարագան տարբեր եղած է։ Հօրենական մեծ հայրս, գաղթականութենէն վերջ, միջին տարիքին մահացած է, մեծ մայրս ալ զաւակները առնելով փախչած է դէպի Հոմսի Սալամիէ գիւղը։ Սալամիէի մէջ իր երկու դուստրերը՝ Պիաթրիսն ու Տիգրանուհին առեւանգուած են թուրքերու կողմէ։ Տարիներ շարունակ ան հոս ու հոն փնտռած ու հարցուցած է անոնց մասին, սակայն չէ գտած զիրենք։ Աչքերուն մէջ զուսպ արցունքը կը նկատէինք յաճախ, սակայն մեծ մայրս ցաւը չէր արտայայտեր։ Այդպէս ալ հոգին աւանդեց՝ առանց գտնելու իր առեւանգուած դուստրերը։ Ութսունականներուն, երբ Գարեգին Բ. Վեհափառը Հալէպ այցելեց, «Նատի Հալէպ»ի մէջ խօսք առնելով յիշեց, որ ցեղասպանութեան յաջորդող տարիներուն թուրքերու կողմէ մեծաթիւ հայ մանուկներ առեւանգուած են, խլուած իրենց ծնողներէն, ու տարիներ ետք արաբներ եւ քիւրտեր խոստովանած են, որ իրենց մեծ մայրերը հայեր եղած են։ Հայրս այնքան ազդուած էր այս դէպքէն, որ երբեք Եղեռնի օրերուն մասին չէր ուզեր խօսիլ։ Կորուստի ցաւը սիրտը կը կրծէր։
Հայրս՝ Գրիգորը, որ Նատիր անունով ծանօթ էր, զարգացած մարդ էր, բարեկամները համալսարանի ուսուցիչներ էին։ Ֆրանսերէն լեզուին տիրապետած էր ու յաճախ ֆրանսերէն L’orient- Le Jour թերթը կարդալով նոր միտքեր կը քաղէր ու ինք ալ իր կարգին նորութիւններ կը մուծէր լուսանկարչութեան իր արհեստին մէջ։ Արուեստասէր էր, ծաղիկի մը մօտ ժամերով կը սպասէր մեղուի մը մօտենալուն, կամ կատուի մը տանիքէ – տանիք ցատքելուն, որպէսզի նկարէր։ Ժեզուիթ վարդապետները երբ Նարեկը ֆրանսերէնի թարգմանեցին եւ ձեռագիր մատեանի վերածեցին, հօրս տուին մատեանը հայկական նախշերով հարստացնելու պարտականութիւնը։
Մայրս՝ Նեկտարը, տանտիկին էր։ Ան միշտ կը թելադրէր աշխատիլ, ազատ ժամերը օգտակար գործերով լեցնել։ Իսկ ամրան դասընթացքներու կ’արձանագրէր մեզ անպայման։ Կիրակնօրեայ դըպրոցը, այդ օրերուն Պէյթ Ղազալէի մէջ էր։ Հնատիպ այդ կառոյցը, որ հետագային նաեւ ծառայեց որպէս Ազգ. Հայկազեան վարժարանի տղոց բաժին, բազմաթիւ սենեակներ ունէր, արեւելեան ոճով զարդարուած սիւներ, կամարներ, երբ մեր ձեռքերը անոնց մարմարին քսէինք, անուշ բոյր մը կու գար անոնցմէ։ Հետագային արենուշական գործունէութեան ալ կը մասնակցէինք այդ կառոյցին մէջ։
Ու շարունակելով խօսքը կը պատմէ Հալէպի նշանաւոր Ճիտէյտիէ շրջանին մասին։
ևԵս ու քոյրերս՝ Հիլտան եւ Նելլին, նախ Հայկազեան ապա Քարէն Եփփէ Ազգ. ճեմարան աւարտած ենք։ Մեր բնակարանը Ճտէյտիէի ոսկերիչներու շուկային դիմացի թաղն էր, յարակից Սրբոց Քառասնից Մանկանց Մայր եկեղեցւոյ եւ Ազգ. Հայկազեան վարժարանի տղոց բաժինին։ Այդ շրջանի արեւելեան ընդարձակ բակերով տուներուն մէջ մէկէ աւելի հայ ընտանիքներ կը բնակէին։ Մեր տան բակը գեղեցիկ էր, դրացիներով կ’օգտագործէինք զայն, սակայն կային աւելի փոքր տուներ, որոնք մէկ ընտանիքի կը պատկանէին, ինչպէս քեռիիս տունը եւ Անտոնեաններունը։ Մեր թաղի հերոսը դաշնակցական Թաուիլ Իւսէֆն էր։ Հսկայ մարդ մըն էր ան, բոլորին յարգանքը կը վայելէր եւ իր բազմաթիւ օտար բարեկամներուն շնորհիւ օգտակար կը դառնար ազգին։ Այդ օրերուն թաղերը անուն ունէին, օրինակ՝ մարաշցիներուն թաղը, սանճաքցիներունը եւ այլն։ Բնակարանները հարուստ էին գեղեցիկ ու արեւելեան բակերով, որոնց մէջ շատրուանները անպակաս էին։ Այդ տուներէն երկուքը, տարիներ ետք, «Քանթարա» եւ «Եասմին» ճաշարաններուն վերածուեցան։ Մեր տունը «Քանթարա»ին դիմացն էր։ Որքան խորանայիր թաղին մէջ, այնքան գեղեցիկ ճարտարապետութեամբ կառուցուած տուներու կը հանդիպէիր։
Ազնուական խաւի արաբ քրիստոնեայ ընտանիքներ ալ այնտեղ կը բնակէին, ինչպէս՝ Պէյթ ալ Պալիթ ընտանիքը եւ այլն։ Մեր տունէն կը լսուէր Երեք Անթելի եւ շրջանի բոլոր եկեղեցիներու զանգերուն ղօղանջը, Ազգ. Հայկազեան մանկապարտէզի եւ նախակրթարանի աշակերտներուն աղմուկը։ Շրջանը մեծ շուկայ մըն ալ ունէր, իսկ ամէնէն հանրածանօթ բժիշկը տոքթ. Ղազար Ղազարեանն էր, որուն դարմանատունը «Խանտաք» կը գտնուէր: Մանկութեանս յաճախ կը խաղայի թաղի արաբախօս եւ հայ փոքրիկներուն հետ, անոր համար ալ արաբերէնը բերնիս մէջ սահուն կերպով կը դառնար։ Դասերս առանց որեւէ մէկուն օգնութեան կը պատրաստէի։ Երբ լաւ նիշերով աւարտեցի ուսումս, փափաքեցայ բարձրագոյն ուսման հետեւիլ, սակայն ծնողքս, ինչպէս այդ տարիներու բոլոր ծնողները, օտար համալսարաններ չէին ուզեր ղրկել իրենց դուստրերը, կը խուսափէին օտարներու հետ շփումներէն, տակաւին օտարութեան մէջ ապրելու վախը, անորոշութիւնը տիրող էին։
Տիկ. Մարլէն ինը ամիս որպէս տնօրէնուհի պաշտօնավարած է Ազգ. Կիւլպէնկեան վարժարանէն ներս, ապա ամուսնութեան պատճառով լքած է պաշտօնը։ Ունի երեք զաւակ, եօթը թոռնիկ եւ երկու ծոռ։ Ան անոնց համար բրդեայ ծածկոց կը հիւսէր ու նկատել կու տար.
ևՎստահ եմ որ շուկան աւելի գեղեցիկ ծածկոցներ պիտի գտնեն, բայց կ’ուզեմ ձեռքիս գործը նուիրել ձագուկներուս։
Երբ ուզեցի իմանալ հինգ ճաղով (միլ) ծածկոց հիւսելու գաղտնիքը, ան համբերութեամբ բացատրեց.
ևԱյս գործը trico d’art կը կոչուի, իտալական ու ֆրանսական պարբերականներուն մէջ հիւսելու բացատրութիւնը պատկերներով կը հրատարակուէր, «շեմա» կը կոչէինք զայն։ Դիտելով եւ փորձելով նախ կը հիւսէի քառակուսիներ, ապա եռանկիւններ, ետքը անոնք իրար միացնելով նոր տեսակի մոթիֆներ կը կազմէի։ Յաճախ կ’ընտրէի դժուար մոթիֆները եւ հաճոյքով կ’աշխատէի մեծ կտորներ։ Այս ձեռագործը նաեւ կոյրերու գործ կը կոչուէր, մեր հայ դրացուհին հինգ ճաղով գուլպայ կը հիւսէր, մէկ կտորով տոպրակի նման, առանց կարկտանի։
Տիկին Մարլէնին պատումներով սերունդի մը կեանքը կ’ուրուագծուի՝ իր յատուկ ապրելակերպով, սովորութիւններով, ապրած դժուար եւ ուրախ օրերով։ Հալէպի հայահոծ շրջաններուն սկզբնական վիճակը կը պարզուի։ Հիմա որքան փոխուած է ամէն բան, հայ ընտանիքներ արեւելեան այդ գեղեցիկ թաղերէն փոխադրուած են քաղաքի կեդրոններ եւ ծայրամասեր, Ճըտէյտիէի շրջանը ամբողջութեամբ վերածուած է զբօսաշրջութեան վայրի, հնութիւնները պահպանուած են որպէս քաղաքի մշակոյթին ու քաղաքակրթութեան խորհրդանիշները, եկեղեցիները նոյնպէս։ Բնականաբար սուրիական վերջին պատերազմը այդ շրջանը քարուքանդ ըրաւ, սակայն շինարարական աշխատանքները կրկին կեանք տուին այդ թաղերուն ու անոնք աստիճանաբար բանուկ դարձան։
Տիկին Մարլէն նախքան իր խօսքին աւարտը գաղտնիք մըն ալ պարզեց.
ևԳիտէի՞ր, որ ես երկու մայր եւ երկու հայր ունեցած եմ։ Թէեւ Մարլէն Չափրազեան եմ, բայց անձնաթուղթի անունով՝ Մարի Տէմիրճի։ Ազնիւ մօրաքոյրս եւ ամուսինը՝ Ճորճը, զաւակ չունէին, զիս որդեգրեցին։ Ու ես պարզապէս իրենց անունը կրեցի՝ ապրելով իմ ընտանիքիս մէջ։ Անոնց համար մխիթարանք էր ունենալ դուստր մը, ու յաճախ տարբեր նուէրներով այցելել անոր։
Մօրաքոյրս շիրէճի Ազնիւ կը կոչուէր, որովհետեւ խաղողի ռուպ եւ պաստըղ պատրաստելու համար փոքր գործարան մը հիմնած էր։ Ան չորս յարկանի բնակարան մը աշխատանոցի վերածած էր։ Գետնայարկը՝ հայ, երիտասարդ գործաւորներ խաղողը կը քամէին, պարաններէ անցնող թոյլերով երկրորդ յարկ կը ղրկէին։ Խաղողին հիւթը մեծ կաթսաներուն մէջ ռուպի կը վերածուէր, որմէ ետք օսլայով կ’եփուէր շիրէն։ Երրորդ յարկին մէջ հայ օրիորդներ ընկոյզը նախ թրջելով թելերու կ’անցընէին, ապա շիրէին մէջ քանի մը անգամ թաթխելով տանիքը պարաններու վրայ կը կախէին, մաս մըն ալ ճերմակ սաւաններու վրայ կը փռէին, որպէսզի պաստըղի վերածուի, իսկ կտրտուածներն ու ծուռերը փաթթոց կ’ընէին։ Քէսմէ ալ կը շինուէր անոնցմով։ Անոնք շատ համեղ սուճուխներ կ’արտադրէին։
Աշխատանքի այսպիսի սովորութիւններ կային այդ տարիներուն Հալէպի մէջ։ Հայուհիները ազգային կեանքին ալ կը ծառայէին՝ գաղութի կեանքի կազմակերպումին ու հայապահպանումին նպաստելով։ Բոլորն ալ սիրով, նուիրումով իրենց ժամերը կը յատկացնէին ազգային ծառայութեան։ Այդ ծառայութեան շքանշանները վկայականներու համազօր էին, որովհետեւ հայ տիկիններ աշխատանքի ու ընտանիքի իրենց պարտաւորութիւններուն կողքին, սերունդ կը դաստիարակէին, համայնքին բարելաւման կը նպաստէին ու ոչ մէկ հայ կարօտեալ կը մնար շնորհիւ միութիւններուն եւ ժրաջան միութենականներու բարեսիրական աշխատանքին։ Ցեղասպանութենէն ետք, տնտեսական եւ հոգեկան դժուարութիւնները հաւաքական աշխատանքներով յաղթահարած է սուրիահայ համայնքը, ինչպէս այլ համայնքներ։
Տիկին Մարլէնն ալ մաս կազմած է ծառայասէր հայուհիներուն փաղանգին.
ևԵղած եմ ՍՕԽ-Ազգ.Պատսպարանի, Առողջապահական եւ Կրթական յանձնախումբերու անդամ։ Կրթական յանձնախումբը Արփի Սապունճեանը հիմնեց, անոր դրոշմն ու ներդրումը ակնյայտ էին։ Ան արտաքին աշխարհին հետ մըշտական կապեր ունենալով կը բարելաւէր միութեան գործունէութեան դաշտը։ 1987-ին եղած եմ ՍՕԽ-ի Շրջ. Վարչութեան անդամ։ Այդ օրերուն բաւական մեծ գումարներ հաւաքեցինք:
Տիկին Մարլէնը իր խօսքը կ’եզրափակէ նոր սերունդին ուղղուած նախադասութեամբ մը.
ևՍիրել, ծառայել եւ ամբողջ հոգիով նուիրուիլ, առանց փոխարէնը ակնկալութիւն մը ունենալու։ Միութենական աշխատանքը այս կը պահանջէ։
Սիրան Աւընեան