Գարամանուկեան ընտանիքի մտերիմ բարեկամները քաջ գիտեն, որ այս ընտանիքին համար աւանդութիւն է եօթը օրէնքով սարքուած սեղանի մը շուրջ սրտբաց համախմբել իրենց սիրելի հիւրերը, իսկ այդ սեղանին գլուխը՝ ձեռքերը իրարու միացնող ու առաջին աղօթողը կ’ըլլայ օր. Լիզան՝ շատերուն ծանօթ Լիզա քոյրիկը։
Լիզա քոյրիկը պարծանքով կ’արտայայտուի իր այնթապցի, շնորհալի հօր՝ Սարգիս Գարամանուկեանին եւ մօր՝ Մարի Ճեպէճեանին մասին։
-Ծնողքս բացարձակապէս արգելք չէ հանդիսացած մեր երիտասարդական թռիչքներուն եւ շատ մը հայ ծնողներու նման, միշտ թեւ ու թիկունք կը կանգնէր մեզ՝ ապավոհելով մեր նիւթական կարիքները, ըմբռնումով մօտենալով մեր յոյզերուն ու թեւեր տալով մեզի։ Ես գերդաստանին առաջին զաւակն էի, բոլորին աչքին լոյսը, յատկապէս հօրեղբօրս՝ Ներսէսին, որուն վաղաժամ մահէն ետք եղբայրս իր անունով կոչեցին։
Կարօտի զգացումները յիշողութեան պաստառին վրայ կը տեղադրեն նաեւ ծնողքին տառապագին օրերը, հաւանաբար որպէս բողոքի թաքուն արտայայտութիւն առաջին անգամ կոտորածի դիպաշարը ի յայտ կուգայ։ Ու կը սկսի պատմել 1915-ի Այնթապի կոտորածը, երբ իր ծնողները շատերու նման կ’աքսորուին իրենց սիրելի ծննդավայրէն եւ բազում չարչարանքներով կարավաններու հետ դէպի Հալէպ կ’ուղղուին։
-Մօրենական մեծ մայրս եւ հայրս դժուարութեամբ կը հասնին Հալէպ։ Անոնք իրենց եօթը զաւակներէն երեքը, ներառեալ մայրս, առժամաբար կը տեղադրեն Ազգ. Պատսպարան, իսկ իրենք աշխատանք փնտռելու հեւքին կը լծուին։ Մեծ մայրս հաց կը թխէ ու կը վաճառէ, որպէսզի կարենայ ապահովել իր օրապահիկը։ Ժամանակ մը վերջ, երբ անոնց նիւթական վիճակը կը բարելաւուի եւ բնակարանի մը տէրը կը դառնան, մեծ մայրս կը վերստանձնէ զաւակները եւ ընտանեկան ջերմ յարկը կը ծաղկի: Իսկ հօրենական մեծ մայրս եօթերորդ զաւկին ծնունդ տալու ընթացքին կը մահանայ։ Հօրս երկու հօրաքոյրները յանձն կ’առնեն իմ եւ քոյր-եղբայրներուս խնամքն ու դաստիարակութիւնը։ Հօրս հօրաքոյրները շատ զարգացած կիներ էին։ Այդ օրերուն մէկը Ամերիկեան Գոլէժ աւարտած էր, միւսը շրջանաւարտ էր Հայկանուշեան աղջկանց վարժարանէն։
Լիզա քոյրիկին հետաքրքրական պատմելաոճին ուշադրութեամբ կը հետեւիմ…
-Ես Կրթասիրաց վարժարանէն երբ շրջանաւարտ եղայ, հայրս լումայափոխ էր, գործերը այդ օրերուն վատ ընթացքի մէջ էին, որուն համար ալ ստիպուեցայ ուսումս կիսատ թողուլ։ Հայրս կը մերժէր նպաստ ստանալ, իսկ ես ուսումնատենչ էի, երազս էր աշխատիլ եւ օժանդակել հօրս։ Մեր Տունը Սալիպէի շրջանն էր, Ամերիկեան Գոլէժին կից, ամէն առաւօտ կը դիտէի դպրոց յաճախող աշակերտները, սիրտս արիւն կու լար, սակայն չէի արտայայտուէր։ Ուսման հանդէպ ունեցած սէրս այնքան ուժգին էր, որ չյուսահատեցայ, սկսայ ընկերուհիներէս գիրքեր փոխ առնել եւ առանց ուսուցիչի օգնութեան սորվիլ։ Օր մը մօրս ազգականներէն տիկ. Ներսոյեանը, որ միեւնոյն ժամանակ ուսուցչուհի էր Ամերիկեան Գոլէժի մէջ, մեզի այցելեց եւ առաջարկեց կրկին դպրոց յաճախել՝ շաբթուան մէջ օգտակար դառնալու դասարաններու մաքրութեան եւ անոր փոխարէն անվճար շարունակելու ուսումս Ամերիկեան Գոլէժին մէջ։ Երազիս իրականացման ճամբան գտած էին, մեծ խանդավառութեամբ յօժարեցայ եւ եօթերորդ կարգի աշակերտ դարձայ։ Պատուոյ ցանկին մէջ անունս միշտ գերազանց նիշերով կը փայլէր։ Տարեվերջին ամերիկացի Լուքըս անունով տնօրէնուհին զիս, Ռոզէթ Եկաւեանին եւ Կատար Պասմըրճիին հրաւիրեց իր գրասենեակը, ինծի գրադարանէն 8-րդ կարգի գիրքերը յատկացնելով առաջարկեց, որ ամրան ընթացքին պատրաստեմ 8-րդ կարգի բոլոր յայտագիրը, իսկ վերամուտին քննութիւն յանձնեմ, յաջողելու պարագային իններորդ կարգի աշակերտ ըլլալու պատիւը ունենալու խոստում տալով ինծի։
-Գիշեր-ցերեկ, առանց յուսահատելու, դասերուս մէջ մխրճուած բարձր նիշեր արձանագրելով յաջողեցայ եւ իններորդ կարգի աշակերտ դարձայ։
Երբ գոլէժը աւարտեցի, ծնողքէս խնդրեցի որ մեքենագրութեան գործիք մը ապահովէ։ Ամիսներ գրաշարելու փորձեր կատարեցի ու հմտացայ։
Երկար փնտռտուքէ ետք, Կաղանդին, հօրեղբայրս աւետեց, որ ինծի քարտուղարութեան գործ մը ապահոված է։ Ուրախութեան արցունքներս յորդեցան, նպատակիս հասած էի, պիտի կարենայի ծնողքիս օգտակար դառնալ։ Մեր տան մօտ Ներսի Շուկայի խան մը ուղղուեցանք։ Սկիզբը վախ մը յառաջացաւ մէջս, սակայն յոյն քրիստոնեայ գործատէրերս այնքան լաւ էին, որ իրենց աղջկան նման կը վարուէին հետս ու հոգատար էին։ Սկիզբը 60 ս. ո. ամսականով սկսայ գործի, որ թէեւ քիչ գումար էր օրական երկու փուլով աշխատողի համար, սակայն հայրս միշտ կը խրախուսէր ըսելով որ նիւթականը երկրորդական հարց է, կարեւորը արդիւնաւէտ գործ տանիլն ու գործատիրոջ լաւ վերաբերմունքին արժանանալն է։ Հայրս իրաւունք ունէր, տարիներ ետք ամսականս 600 ս. ոսկիի հասաւ։ Քսանհինգ տարի ծառայեցի, որպէս հաւատարիմ քարտուղար։ Երբ վարպետս մահացաւ, գործս ձգեցի։
Լիզա քոյրիկ,- հարց կուտամ,- գիտեմ որ դուն տարիներ ծառայած ես Բերիոյ Թեմի կիրակնօրեայ դպրոցէն ներս։ Պատմէ՛ այդ օրերէն։
-Այո՛, մանկութենէս յաճախած եմ կիրակնօրեայ դպրոց եւ սորված բարեսիրութիւն, մարդասիրութիւն եւ աղօթք։ Եղած եմ ուսուցչուհի, ապա սկսնակ բաժնի տեսուչ, տարիներ նաեւ խորհուրդի անդամ։ Այս ալ աւելցնեմ… այդ օրերուն դպրաց դասէն նկարիչ Գօգօն կ’առաջարկէ երգչախումբ մը կազմել։ Խումբ մը աղջիկներով երգչախումբ կազմեցինք, որպէսզի տօնական օրերուն շարականներու երգեցողութեամբ ընկերակցէինք դպրաց դասին։ Ընկերուհիներէս մին օր մը Հայաստանէն Հալէպ վերադարձին օդանաւին մէջ կը հանդիպի Պօղոս Ապաճեանին եւ կ’իմանայ, որ ան մասնագիտութեամբ երգչախումբի գեղարուեստական ղեկավար է։ Անմիջապէս կապ կը հաստատենք անոր հետ եւ «Զուարթնոց» երգչախումբը կը կազմենք՝ օրուան առաջնորդ Սուրէն սրբազանին հովանաւորութեամբ։ Երգչախումբի փորձերուն յարմար վայր չկար, մեր տան մէջ կը կատարէինք փորձերը։ «Զուարթնոց»ին զուգընթաց մաս կազմած էի նաեւ ՀԲԸՄ-ի «Սպենդիարեան» երգչախումբին։ Անոր գեղարուեստական ղեկավարը պրն. Իսկէնեանն էր։ Երկու խումբերուն հետ շատ մը փառատօններու կը մասնակցէի, տարբեր քաղաքներու մէջ ելոյթներով հանդէս կու գայինք։ ՀԲԸՄ-ի մէջ թատերական եւ տիկնանց յանձնախումբերու ալ մաս կազմած եմ։ Աւելի ուշ հրաւիրուած եմ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ տիկնանց յանձնախումբէն ներս ծառայելու եւ մինչեւ օրս կը փորձեմ սատար դառնալ եկեղեցիիս։
Ձեռքին տակ կը նշմարեմ Այնթապի ասեղնագործութեան հաստափոր գիրքը, որուն հեղինակն է արուեստագէտ Հրազդան Թոքմաճեանը։ Կը բանանք գիրքը եւ հոն իր շնորհալի մօր ու մօրաքոյրներուն պատկերները կը դիտենք՝ նստած այնթապի ասեղնագործութիւն կը հիւսեն, քով-քովի ամէն մէկը բաժին մը հիւսելով։
Կը զմայլիմ տեսնելով իր ձեռագործը՝ նուիրած եղբօր դստեր Մարի Ալիքին։
Ան հետաքրքրական տեղեկութիւններու շարանը կը շարունակէ.
-Գիտե՞ս, մօրս ծնողքին Սալիպէի տունը հիմա թանգարանի վերածուած է, եթէ այցելես շրջափակին կեդրոնը պիտի նշմարես շատրուան մը։ Անոր շուրջը կը նստէինք հինգ քոյրերով եւ օժիտի համար ասեղնագործ կը հիւսէինք։ Կերպասը անգլիական կ’ըլլար ընդհանրապէս, իսկ դերձանները շուկայէն դիւրաւ կը ճարէինք։ Մայրս կը պատմէ, թէ լուսահոգի Սահակ Սրբազանը երբ այցելած է Հալէպ, այդ օրերուն առաջնորդարան չըլլալուն բերումով մեծ հօրս Սրբոց Քառասնից Մանկանց մայր եկեղեցւոյ շրջակայքը գտնուող բնակարանը հիւրընկալուած է։ Մեծ հօրս համաձայն, գիշերները այդ շատրուանին շուրջ նստած երկար ժամեր կը վայելէին վեհափառ հայրապետին ներկայութիւնը։
Լիզա քոյրիկը հիւմորով կը շարունակէ պատմութիւնը.
-Դժբախտաբար այնթապի գործ աշխատիլ չեմ գիտեր, սակայն Սուրիահայ Օգնութեան Խաչի ձեռարուեստի յանձնախումբին շնորհիւ սորվեցայ ասեղնագործութիւնը եւ Տիգրանակերտի գործը։
Մէկ առ մէկ ցոյց կու տայ մասունքի պէս պահուած իր գեղեցիկ գործերը։ Ասոնց կողքին նաեւ գունաւոր բրդեայ ծածկոցներ հիւսած է ան, ինչպէս բոլոր աշխատասէր եւ տնտեսող հայ կիները, որոնք հին գազակները քակելով, անոնց բուրդը կը լուային եւ ապա ծածկոց կը հիւսէին, կամ գունաւոր բարձերու, անթեւ գազակներու կը վերածէին։ Մինչեւ օրս ալ ականատես եմ հմտօրէն հիւսուած այսպիսի վերարտադրութիւններու։ Հայ կիներուն շնորհալի ձեռքերուն ու նրբաճաշակ տաղանդին իբրեւ արդիւնք։
Լիզա քոյրիկին կը յիշեցնեմ, որ եօթը օրէնքով պատրաստուած այնթապցիներու ճաշերը համտեսած եմ իր եւ եղբօրը տիկնոջ՝ Ծովիկին ձեռքերէն, ու հարց կու տամ՝ Գարամանուկեաններուն մօրմէ՞ն ժառանգած են եփելու արուեստը։ Ժպտելով այնթապցիներուն գովքը կը հիւսէ.
-Այնթապցիները աշխատասէր, ճարպիկ, խելացի եւ խոհանոցի վարպետ են։ Մայրս այնթապցիներու յատուկ ճաշերուն կողքին Իւվալլամա ճաշ մըն ալ կ’եփէր. բրինձը լուալով կը ցամքեցնէր, ետքը միսով կլոր քէօֆթէներու կը վերածէր զայն, սիսեռն ալ կը խաշէր եւ միսով ջուրին մէջ բոլորը կ’եփէր, ապա վրան զարնուած մածունը կ’աւելցնէր ու շատ համեղ ճաշի մը կը հրամցնէր մեզի։
-Է՜հ,- կատակով հարց կուտամ,- Լիզա՛ քոյրիկ, ինչո՞ւ կ’ըսեն՝ այնթէպցիէ աղջիկ առ, բայց աղջիկ մի՛ տար այնթապցիին։
Խնդալով կը պատասխանէ.
-Որպէսզի չսորվի մեր սովորութիւններն ու հմտութիւնները։ Անշուշտ ժողովրդային խօսք է, ոչ ոք թող նեղանայ։
Ու մեր զրոյցը փակելով տիկին Լիզան արդարօրէն կը հպարտանայ ուսման մէջ իր նուաճած դիրքով ու կ’աւելցնէ.
-Մինչեւ օրս կը սիրեմ սորվիլ, զարգանալ։ Ուսանիլը երբեք տարիք չունի։
Սիրան Ամպարճեան