Դպրոցներու վերամուտին հետ, յարմար նկատեցի այս մատնանշումները կատարել:
Ուսուցիչի մը, կամ կրթական մշակի մը դաստիարակութեան եւ հեղինակութեան սահմանները ի՞նչ են. արդեօք անոնք դասարանի սահմաններէն անդին չե՞ն անցնիր: Արդեօք դպրոցի սահմաններէն անդի՞ն ալ կը տարածուին: Այսինքն՝ ուսուցիչը միայն իր դասատուութեա՞ն պատասխանատու է եւ բնաւ չի՞ խառնուիր աշակերտին արտադասարանային, կամ արտադպրոցական վարք ու բարքին: Արդեօ՞ք այս հարցը կը տարբերի ժողովուրդէ-ժողովուրդ, կամ երկրէ- երկիր:
Կեդրոնանալով մեր հայկական վարժարաններուն վրայ, արդեօ՞ք Սփիւռքի մէջ վիճակը տարբեր է Հայաստանէն: Այս հարցին հետ ինչպէ՞ս կը վարուին ծնողները:
Երկար տարիներ ուսուցչական ասպարէզի մէջ ծառայած ըլլալով, այս հարցերը միշտ ալ մտահոգած են զիս, իսկ այսօր, երբ արդէն, տարիքի բերմամբ հանգստեան կոչուած եմ, Հայաստանի մէջ ապրելով, չեմ դադրած մտահոգուելէ մեր դպրոցական սերունդին, մեր պարման-պարմանուհիներուն վարք ու բարքով:
Ես պաշտօնավարած եմ թէ՛ հայկական վարժարաններու մէջ, թէ՛ ալ օտար: Այցելած եմ օտար վարժարաններ Եւրոպայի մէջ, ինչպէս նաեւ հայկական վարժարաններ ԱՄՆ-ի մէջ: Տեսադաշտս եղած է բաւական ընդարձակ, եւ կուտակած դիտումներս՝ բաւական ճոխ:
Եւրոպական վարժարաններու մէջ նկատած եմ ուսուցիչին անտարբերութիւնը աշակերտին վարք ու բարքին նկատմամբ, ըլլայ դասարանէն ներս, ըլլայ դասարանէն դուրս. ան միայն հետաքրքրուած է իր դասաւանդումով: Աշակերտը Դասարանին մէջ կրնայ շատ կարգապահ չըլլալ, դասարանէն դուրս, ընդմիջման՝ դպրոցի շրջափակին մէջ կրնայ կռուիլ, կամ իր սիրած ընկերուհիին փաթթուիլ. ուսուցիչը կը տեսնէ ու անտարբեր կը մնայ: Եւրոպա է, ազատութիւն… Լոս Անճելոսի հայկական վարժարանի մէջ նկատած եմ զբօսանքի ընթացքին, անխտիր բոլորին անգլիախօսութիւնը, իսկ հսկիչ ուսուցչուհիին անտարբերութիւնը:
Հալէպի մէջ պաշտօնավարած եմ օտարահպատակներու միջազգային վարժարանին մէջ, ուր տեղական վարժարաններէ տարբեր, որոշ ազատութիւններ ունէին աշակերտները, սակայն չափազանցութիւնները զսպող զգուշացումներ ալ տեղադրուած էին դպրոցի ծրագիր-կանոնագրի գրքոյկին մէջ: Մերձաւոր Արեւելքի, յատկապէս Սուրիոյ եւ Լիբանանի հայկական վարժարաններուն մէջ, կը պահպանուին բարոյական ըմբռնումներն ու սահմանները, ծնողաց եւ ուսուցիչներու դաստիարակութեան որպէս արդիւնք:
Իմ ուսուցչական եւ տնօրէնի պաշտօնավարութեան ամբողջ տեւողութեան, միշտ ըսած եմ, որ ես միայն ուսուցիչ չեմ, ես իրենց երկրորդ ծնողն եմ, եւ իմ դիտողութիւններս, կամ գնահատանքներս կը բխին այդ կեցուածքէն ու գիտակցութենէն: Դասերէն անդին, զբաղած եմ անոնց անձնական-ընտանեկան հարցերուն լուծումներ գտնելով, բաներ, որոնք ազդած են աշակերտին դասերուն վրայ: Մեզի համար կարեւոր եղած է հայ աշակերտին բարոյական դաստիարակութիւնը, անոր մէջ ապագայի խելացի, գիտակից, հայրենասէր, յանձնառու հայ երիտասարդը կերտելը, յանուն մեր ազգի ապագային:
Աշակերտի արտադպրոցական վարքի պարագան, պետական, թէ համայնքային կրթական ծրագրին մէջ յիշուած ըլլայ, կամ՝ ոչ, հայ ուսուցիչը պարտաւոր է պատրաստելու ապագայի սերունդը, յանուն ազգապահպանման:
Հայաստանի դպրոցներու պարագային ալ, ինչպէս շատ մը երեւոյթներ, արեւմտեան ազատութիւններու նմանակումներ նկատելի են: Դպրոցական վերին դասարանի աշակերտներ տեսած եմ, որոնք դպրոցի դռնէն դուրս ելլելնուն պէս սիկարէթ կը վառեն: Ուսուցիչ մը երբ տեսնէ, պէտք չէ՞ հանդիմանէ, թէ՞ անտարբեր անցնելու է:
Հայաստանի մէջ կը նկատեմ, որ այդ մտահոգութիւնը դպրոցներու մէջ, նոյնիսկ ծնողներու մօտ այնքան ալ պարտաւորեցնոող չէ: Ատոր համար ալ մեր նորափթիթ պատանիները կը մեծնան, կը հասնին երիտասարդութեան սեմին, աւելի ազատ իրենց կենցաղին մէջ, սիրային, մտերմիկ յարաբերութեանց մէջ, թմրադեղերու օգտագործման մէջ, եւ կը պատահի անխուսափելին, սերունդ մը մէջտեղ կու գայ, անտարբեր ամէն ինչի նկատմամբ, կարեւորելով միայն անձնական հաճոյքը: Անշուշտ կան բացառութիւններ, ընտանեկան սրբութիւնները յարգող, նկարագրային գիծերը անխաթար պահող, մաքուր կենցաղով, միտքով ու հոգիով, որոնց նպաստած կ’ըլլայ իրենց ծնողաց եւ դպրոցին լրացուցիչ դաստիարակութիւնը:
Ուսուցիչին հեղինակութիւնը յանուն դաստիարակութեան սահման ճանչնալու չէ:
Յակոբ Միքայէլեան