«Փոս-Փարիզ» է Սպարտակ Ղարաբաղցեանի նոր գիրքի վերնագիրը:
3 Հոկտեմբեր 2021-ին, գրագէտ, հրապարակախօս, մշակոյթի նուիրեալ Սպարտակ Ղարաբաղցեանի ծննդեան 70-րդ տարեդարձին օրը տեղի ունեցաւ նաեւ «Փոս-Փարիզ»ի շնորհանդէսը:
Երեւանի «Art Bridge» սրճարանին մէջ հաւաքուած փոքրաթիւ հարազատներ, ընկերներ եւ մշակութասէրներ լսեցին բազմաթիւ հարցերու մասին Սպարտակ Ղարաբաղցեանի կարծիքը եւ ծանօթացան նոր գիրքին:
Յառաջաբանին մէջ, գրականագէտ Ֆելիքս Բաղչինեան արդարօրէն ընդգծած է. «Սպարտակ Ղարաբաղցեանի պատմուածքները խրատ չեն, այլ դժուարին, դանդաղ ընթացող երկխօսութիւն ընթերցողի հետ: Դրանք միշտ յուզում, ալեկոծում են ընթերցողի ոգին»:
Եւ այդպէս է:
Միջին չափով գիրքի 168 էջերուն մէջ ամփոփուած են գրագէտի վերջին տարիներուն գրած պատմուածքները, որոնց աշխարհագրութիւնը կը տարածուի Հայաստանէն մինչեւ Սփիւռքի տարբեր գաղութներ: Գիրքը, պայմանականօրէն, բաժնուած է երկու մասերու՝ «Հին Օրերի Կենացը» եւ «Գետից Այն Կողմ»: Յիշատակը, հին օրերու կարօտը, հայ մարդը (Հայրենիքի եւ Սփիւռքի մէջ), այսօրուան ցաւը… ահա քանի մը «հերոսներ», որոնք ընթերցողին կ’ընկերանան առաջին էջէն: Բայց անոնք վերջին էջի փակումով հրաժեշտ չեն տար:
Թէեւ շատ բարիք եւ լոյս կայ Սպարտակ Ղարաբաղցեանի բառերուն մէջ, սակայն այդ «հերոսները» կը մնան ընթերցողին հետ, ցաւեր եւ յիշատակներ կ’արթնցնեն, մտորելու կը մղեն, կը տագնապեցնեն: «Աֆօն», օրինակ, շատ կարճ տողերու մէջ կ’ամփոփէ մեր այսօրուան ողբերգութիւնը:
Սուրիահայերուն համար ծանօթ եւ սիրելի դէմք է Սպարտակ Ղարաբաղցեանը: Սուրիահայն ալ սիրելի է իրեն համար եւ ատոր արձագանգը կա՛յ նաեւ այս գիրքին մէջ: «Հալէպի Ֆուլը», «Պատմութիւն Օթէլ Պարոնի, Տը Կոլի ու Սափրիչի Մասին», «Հալէպեան Ճեպանկար», «Եօթ Օր Կորսուած Դրախտում», եւ այլն… ահա՛ այս գիրքին մէջ տեղ գտած պատմուածքներէն ոմանք, որոնք կը պատմեն սուրիահայու-հալէպահայու հետ իր հանդիպումներուն, տպաւորութիւններուն եւ զգացումներուն մասին:
Բովանդակութեամբ եւ տեսքով գեղեցիկ գիրք մը դրուած է ընթերցասէրի ցանկին վրայ: Գիրքին կողքը կարծէք կ’ամփոփէ ոչ միայն այս գիրքին, այլեւ հեղինակին փիլիսոփայութիւնը: Հոն Վահանն է (հեղինակին թոռնիկը), որ մեծ հօր ձեռքը բռնած, պայծառ աչքերով կը նայի դէպի անցեալ եւ հաստատակամ կը քալէ դէպի ապագայ…:
«Փոս-Փարիզ»ի մասին խօսքս աւարտեմ գիրքի խմբագիր Հերմինէ Աւագեանի առաջարկով. «Ընկերութիւն արէ՛ք այս գրքի հետ ու կը տեսնէք, որ այն լաւ խորհրդատու է: Այս գրքի հետ արժէ ճանապարհ գնալ, որովհետեւ այն գիտի, թէ ինչպէս շրջանցել ծուռ ու շեղ ճանապարհները…»:
Շնորհանդէսէն քանի մը օր առաջ, 21 Սեպտեմբերին, հարցազրոյց մը ունեցայ Սպարտակ Ղարաբաղցեանի հետ: Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան օրը, իր «Շուշի» գրատան վերնատան մէջ նստած, իւրովի նշեցինք այդ տօնը: Տխրութեան մշուշին մէջ, բառերը դժուարութեամբ կը հոսէին պերճախօս գրագէտի բերնէն: Բայց անցեալէն ստացած ուժով կրցանք բազմաթիւ թեմաներու մասին խօսիլ եւ հարցազրոյցը դարձաւ երկխօսութիւն, զրոյց՝ երկու գաղափարակից ընկերներու միջեւ:
Այստեղ այդ զրոյցի առաջին մասն է:
Մարի Մերտխանեան- Ընկե՛ր Սպարտակ, մեր հարցազրոյցը կը զուգադիպի Անկախութեան տօնին: Դուք, որպէս ականատես -եւ մասնակից- անկախութեան հռչակման եւ անցեալ երեսուն տարիներուն, ինչպէ՞ս կը գնահատէք այս օրը: Ինչո՞ւ հասանք այսօրուան:
Սպարտակ Ղարաբաղցեան- Տեսէք, սովորաբար այս օրը մենք ուրախութեամբ կը յիշատակէինք: Կը շնորհաւորէինք մեր հարազատներին, մեր ընկերերին՝ Հայաստանում, Արցախում եւ Սփիւռքում: Իսկ այսօր դա մի տեսակ շքեղութիւն է համարւում… Շատ բաների առաջ աչք ենք փակել. Բանի տեղ չենք դրել: Մտածել ենք, որ ամէն հասարակութեան մէջ էլ կան, ամէն ժողովրդի մէջ էլ կան: Բայց յետոյ, կամաց-կամաց տեսանք, որ այս աղբը վեր է բարձրանում:
Մ.Մ.- Այդ մասին յաճախ խօսեր ենք:
Ս.Ղ.- Այո՛, մեր սերնդակիցները, մեր շրջապատը շատ է խօսել, որ մեզ վատ տեղ են տանում: Շատեր մեր հետ վէճի մէջ էին մտնում: Մարդիկ, որոնք մեզի պէս ճանապարհ էին անցեր, ինչ-որ գունաւոր, երազային բան էին տեսնում: Յատկապէս 2018 թուականի յեղափոխութիւն կոչուածից յետոյ: ներքուստ, մաշկով էլ զգում էի, որ վատ տեղ ենք գնում. մեզ վատ տեղ են տանում: Բայց է՞ս արագութեամբ ու է՞ս ծաւալով: Մինչեւ անգամ է՞ս հոգեւոր կողոպուտով: Եթէ յիշում ես հէնց սկզբից հոգեւոր կողոպուտի հիմքը դրուեց. Մայիսի 28-ը վարկաբեկել, Ա. Մանուկեանի արձանի շուրջ քաշքշուքներ առաջ մղել…: Յետոյ՝ Ապրիլի 24-ի խեղկատակութիւնը: Մենք այն սերունդն ենք, որ նոյնի՛սկ Խորհրդային տարիներին այդ պատնէշը ճեղքել ենք: Յետոյ հասաւ հէնց այս օրը. քորոնայի պատճառով չկայացան Անկախութեան օրուան ժողովրդային տօնակատարութիւնները: Սեղմուեց, վերածուեց սեղմ միջոցառման: Իսկ այսօր, երբ կը պարտադրեն, որ անպայման մինչեւ Հոկտեմբերի 1-ը պէտք է պատուաստել, երկշաբաթեայ թեստեր յանձնել՝ հրապարկում գունագեղ տօնախմբութիւն են կազմակերպում: Այս բոլորը մարդու, հա՛յ մարդու, մե՛ր տեսակի հայու բանականութեան մէջ չի տեղաւորւում: Մեզ, մեր սերունդին, կարելի է մի անգամ խաբել, բայց երբ հասնում է մի տեղ, որ դա կրկնւում է ու դու մի տեսակ չես կարողանում բացատրել ու համոզել թէ ի՛նչ է կատարւում… Դա բերում է քո քիչ առաջուան հարցի պատասխանին. Ինչո՞ւ ենք մենք հիմա այս վիճակի մէջ: Օրինակներ շատ կարող ենք բերել: Մեր ու Արցախի միջեւ արհեստական անդունդի խորացումը, Հայաստանի եւ Սփիւռքի միջեւ ձեւական յարաբերութիւնները: Հայութիւնը այսօր նման է ցեց ինկած գորգի: Գորգը, երբ ցեց է ընկնում պէտք է մաքրես: Մենք էլ չէինք հաւատում այս օրուան: Ուժեղ Սփիւռքը մեզ ուժ էր տալիս: Այդ ուժը զգացել ենք Արցախեան շարժման տարիներին: Այսօր մի տեսակ «էն չի»: Առաջ մեծ հաճոյքով խօսում, զրուցում, գործում էինք: Հիմա, անկեղծօրէն, մինչեւ անգամ խօսելդ էլ չի գալիս: Հիմա պարզապէս քեզ հասկացողի հետ խօսելու, քո տեսակը պահելու խնդիրի առաջ ենք:
Մ.Մ.- Ըսիք, որ մեզ անընդհատ կը խաբեն եւ մենք չենք կրնար այս մէկը դիմացինին բացատրել: Ինչո՞ւ այդպէս եղաւ: Դուք մտաւորական ու գործի մարդ էք: Ինչո՞ւ այսպէս եղաւ: Մարդը առանց դժգոհելու, շարունակ կը խաբուի ու ինքը գոհ է ատով:
Ս.Ղ.- Երեւի թէ մեր պատմութեան մէջ, երբ ժողովուրդը կորցնում է ճակատագրական պահի զգացողութիւնը, մեծ արհաւիրքի է հանդիպում: Մենք թիւ ենք ասում՝ «1915 Թուականի ցեղասպանութիւն»: Բայց մենք խաբուելով հասել ենք այդ թուականին: Մինչեւ 1915-ի ջարդերը մեզ չեն սթափեցրել: Մենք ե՛ւ խաբուել ենք, ե՛ւ խաբկանքի մէջ ենք եղել: Փոքր յաղթանակներով եւ խոստումներով ոգեւորուել ենք: Ու երբ այդ փոքր յաղթանակները չես ամրագրում, դրանք, այո՛, դառնում են քո հպարտութեան մի մասնիկը, սակայն ոչ աւելին: Մենք, նախորդ դարում խաբուեցինք մեր յոյսը դնելով օտարների վրայ, որոնք մեզի համար սահմաններ կը ճշդէին, մեզի անկախութիւն կը խոստանային: Ու այդպէս հասանք 1915-1923 թուականի ցեղասպանութիւն: Յետոյ, հասանք խորհրդային շրջան: Եւ այդ շրջանի դաստիարակութիւնը ինչքան ալ որ զսպուած է եղել, սակայն այդ սերունդը պահել էր ազգային հպարտութեան հատիկը, որ պայթեց Ցեղասպանութեան յիսնամեակին: Յետոյ հասանք 88 թիւ, յետոյ՝ երկու հայկական պետութիւնների անկախութեան շրջան… Ու այսօր, տեսէ՛ք, Արցախի մկրատուելու ողբերգութիւնից յետոյ, Հայաստանի թիկունքը բաց մնաց: Բոլորին թւում էր, թէ Հայաստանն է Արցախին երաշխաւորը, Արցախը բեռ է: Ու այսօր տեսնում ենք, որ իրականութիւնը լրիւ տարբեր է: Այստեղ յուշեմ, որ ժողովուրդը երբ իր պատմութիւնը «բեռ» է սարքում, ուրեմն այդ ծանր բեռը պէտք է շալակած տանի: Եթէ այդ ծանրութեան չի դիմանում՝ ցած է դնում եւ ուրիշն է դառնում դրա տէրը…: Այսօր պատահական չէ, որ Արցախում ռուսներն են: Իրենք շատ լաւ գիտեն, թէ Արցախը Կովկասի համար ի՛նչ է նշանակում: Նո՛յն այդ կայսրութեան զինուորականներն ու մտաւորականներն էին ասել. «Ով որ Շուշիին տիրում է, ինքն է Ղարաբաղի տէրը: Իսկ Ղարաբաղին տիրողը կը տիրի Անդրկովկասին»: Սա կայսերական մտածողութեան արդիւնք է: Հիմա եթէ ուշադիր նայես՝ պատմութիւնը նոյն ձեւի կրկնւում է: Բայց, էլի այդ օրինակը բերեմ, Հայաստանը արդէն բզքտուած գորգի է նման: Բոլորը շատ լաւ գիտեն, որ այս գորգը շատ թանկարժէք է: Տեսէ՛ք. Իրանը իր խօսքը անպայման կ’ասի: Ռուսները ամէն օր հասկացնում են, որ իրենք են այս տարածաշրջանի հիմնական խաղացողներից մէկը: Մենք մեր թեմայից շեղուեցինք, ինչպէս մեր բոլոր զրոյցներում կ’անենք…: Բայց հիմա իրողութիւն է, որ մենք դարձել ենք կամովին սպասարկող: Մեր երկիրը մաս-մաս տալիս ենք: Մի օր՝ գերիների փոխարէն հող ենք տալիս, մի օր՝ թրքական անուններով ենք նսեմացնում մեր հողերը… յիշեցնեմ, որ թուրքերը մի սկզբունք ունեն՝ որտեղ որ շիրիմ ունեն՝ իրե՛նցն են համարում: Ուրեմն ի՞նչ. Հայաստանի բոլոր տարածքները իրե՞նցն են: Տեսէ՛ք. պատահական չէ, որ այսօր Արցախի մէջ առաջին հերթին մեր սրբատեղիներն են ջնջում: Շատ լաւ գիտեն, որ դրանք ամենամեծ ապացոյցներն են: Յիշո՞ւմ էք Ջուղայի խաչքարերի կոտորածը: Մենք շա՜տ բաների դէմ աչք փակեցինք: Ու այդ անտարբերութիւնը մեզ հասցրեց այսօրուան: Երեսուն տարուան մէջ մենք նաեւ չկարողացանք ազգային մտածողութեամբ վերնախաւ ստեղծել Հայաստանում: Ու եթէ եղել է, ապա՝ շատ քիչ անհատականութիւններ են եղել, որոնք հնարաւորութիւն չեն ունեցել այդ ամէնը պետական «դոկտրինա»ի վերածել:
Մ.Մ.-Վերջին տարիներուն (դեռ 2018-էն շատ առաջ) ակնյայտ էր, որ մեր «ազգային»ը կը նահանջէր «կլոպալիստ»ին դիմաց: Ամէն բան ընթացաւ մեր աչքին առաջ: 2018-ի շարժման դէմ ազգայինը պարտուեցաւ: Իսկ մինչեւ այդ՝ մենք ինչո՞ւ չկրցանք այդ նահանջին առաջքը առնել, կասեցնել: Պարտութիւնը ժամանակաւո՞ր է: Կասկած չկայ, բայց արդէն իրողութիւն է: Յաճախ օրինակ կը բերեմ «Ազատութիւն» կայանի միջոցաւ ստեղծուած օրակարգերը, որոնք տարիներ շարունակ քարոզչական յատուկ ուղղութեամբ յաջողեցան շեղել մեր ժողովուրդին ուշադրութիւնը եւ կեդրոնացնել ոչ-ազգային օրակարգերու վրայ: Մենք ինչո՞ւ չյաջողեցանք հաւասարակշռել: Հարցումս կրնայ կրկնութիւն ըլլալ, բայց կը կարծեմ, որ շատ բան թաքնուած է հոն:
Ս.Ղ.- Այս տարածաշրջանի միակ «մօնօ» երկիրը Հայաստանն է, ուր բնակչութեան 98 տոկոսը հայ է: Մի՛շտ զգուշացրել եմ, որ որքան էլ մենք հպարտանանք՝ առաջին հարուածը այդ ֆոնին վրայ պիտի ստանանք: Ո՛չ մէկին ձեռնտու է այսպիսի միատարր բնակչութեամբ երկիրը: Ու պարզուեց, որ չէի սխալուել: Մենք, փաստօրէն, պետականամէտ ըլլալու իմաստով դարձել ենք ամենա-ապազգայինը: Գաղտնիք չէ: Տեսէ՛ք ինչ է կատարւում: Մէկդի դնելով լծակների եւ այլ գործօնների ազդեցութիւնը, մի ստուար զանգուած պարտուած քաղաքական ուժին ձայն է տալիս: Առողջ մտածողութիւն ունեցող ժողովուրդը 0.քանի տոկոս պէտք է ձայն տար: Դեհ, առանց աղբի չի լինում: Պարտուողին անպայման ձայն տուողներ կը լինէին, սակայն ոչ այս մասշտապներով: Այսինքն, մենք ստացանք մեր երեսուն տարիների բացթողումների պատասխանը: Գիտե՞ս, յաղթողը դափնիների վրայ քնած էր: Իննիսունական թուականներին մեր թշնամին մեզ յարգում էր: Ես մասնակցել եմ գերիների փոխանակման գործողութիւններին ու տեսել եմ, թէ ինչպէ՛ս երբ իրենք բերում էին մեր դիակը յանձնելու, գլուխ էին խոնարհում եւ ասում, որ «ՀԵՐՈՍ ՏՂԱՅ ԷՐ»: Մէկը՝ աներձագիս եղբօր տղան էր, որ վեց ամիս պահելուց յետոյ յանձնել էին: Արցախցի մտաւորական Միքայէլ Հաճեանի հետ գնացել էինք դիակն ստանալու ու թուրքը յարգանքով խոստովանում էր, որ սա «հերոս տղայ էր»: Իսկ հիմա տեսէ՛ք, թէ ո՛նց են վերաբերում: Այն ժամանակ մենք մի հայ գերիի դիմաց ութ թուրք էինք տալիս, հիմա մենք վերադարձնում ենք իրենց մարդասպաններին առանց ո՛չ մի գերի ստանալու… Սրանք սովորական չափանիշներ չեն: Սրանով, նաեւ, քո նկատմամբ վերաբերմունք ես չափում: Ամէն օր, Ջրականի տարածքում, Հադրութի տարածքում մեր հերոս նահատակների մարմիններն են գտնւում ու այս ֆոնին, այսօրուան Սեպտեմբերի 21-ը տխուր օր է դառնում քո համար: Յիշում եմ՝ «Մեռելատանը հարսանիք չեն անում» ժողովրդական խօսքը: Իսկ այսօր մենք ուզում ենք մեռելատանն գունագեղ հարսանիք անենք…
Հարցազրոյցը վարեց
Մարի Մերտխանեան