Ռուս­իոյ նա­խա­գահ Վ. Փու­թի­նի եւ իր գոր­ծըն­կեր Թա­յիպ Էր­տո­ղա­նի հան­դի­պու­մը եզ­րա­փակ­ուե­ցաւ դիւա­նա­գի­տա­կան այն­պի­սի հա­ճո­յա­խօ­սու­թիւն­նե­րով, որոնք կը յի­շեց­նէ­ին կող­մե­րուն նախ­քան հան­դի­պու­մը կա­տա­րած յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րը։ Հան­դի­պու­մը տե­ւեց եր­կու ժամ քա­ռա­սուն­հինգ վայրկ­եան, որուն ըն­թաց­քին կող­մե­րը թարգ­մա­նիչ­նե­րու օգ­նու­թեամբ խորհր­դակ­ցե­ցան առ­կախ մնա­ցած շարք մը հար­ցե­րու շուրջ, սա­կայն, ըստ երե­ւոյ­թի, առանց լու­ծում­նե­րու յան­գե­լու։

Նախ­քան ժո­ղո­վին աւար­տը մամ­լոյ ասու­լի­սի չգո­յու­թեան մա­սին յայ­տա­րա­րու­թիւնը կը վկա­յէր, թէ նա­խա­պատ­րաս­տող յանձ­նա­խում­բե­րը չէ­ին յա­ջո­ղած ստեղ­ծել մի­աց­եալ են­թա­հող մը, որ­պէս­զի եր­կու ղե­կա­վար­նե­րը գէթ կա­րե­լիու­թիւն ու­նե­նա­յին տե­սախ­ցիկ­նե­րու դի­մաց ձեռն­ուե­լու, որոշ յայ­տա­րա­րու­թիւն­ներ կա­տա­րե­լու կամ հար­ցում­նե­րու պա­տաս­խա­նե­լու։ Միւս կող­մէ, ժո­ղո­վի աւար­տին մի­աց­եալ յայ­տա­րա­րու­թեան մը բա­ցա­կա­յու­թիւնը կը հաս­տա­տէր, որ նա­խա­գահ­նե­րը հա­մա­ձայ­նու­թեան յս­տակ եզ­րեր չէ­ին յա­ջո­ղած գտ­նել։

ՀԱ­ԼԷՊ-ԼԱ­ԹԱՔ­ԻԱ ՄԻ­ՋԱԶ­ԳԱ­ՅԻՆ ՃԱՄ­ԲՈՒՆ ԲԱ­ՑՈՒ­ՄԸ

 Եր­կու նա­խա­գահ­նե­րը, հա­կա­ռակ իրենց յա­ճա­խա­կի հան­դի­պե­լու նախ­կին սո­վո­րու­թեան, շուրջ մէ­կու­կէս տա­րի վերջ առա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով կը հան­դի­պէ­ին։ Այս իսկ պատ­ճա­ռով շատ մը թուր­քեր կ’ակն­կա­լէ­ին, որ ժո­ղո­վը ըլ­լար ար­դիւ­նա­ւէտ։ Հան­դիպ­ման ժամ­կէ­տը նկա­տի ու­նե­նա­լով կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ Էր­տո­ղա­նի Սո­չի մեկ­նի­լը, յատ­կա­պէս Նիւ Եոր­քի մէջ ԱՄՆ-ի նա­խա­գա­հին հետ հան­դիպ­ման առի­թի չար­ժա­նա­նա­լէն, ինչ­պէս նա­եւ Փու­թի­նի նա­խա­գահ Ասա­տի հետ հան­դի­պու­մին ըն­թաց­քին յայ­տա­րա­րե­լէ ետք, թէ Սուր­իա­յէն բո­լոր օտար ու­ժե­րը պար­տա­ւոր են դուրս ել­լել, այն­պէս ինչ­պէս յայ­տա­րա­րած էր Սուր­իոյ ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րը նախ­քան Էր­տո­ղա­նի Սո­չի հաս­նի­լը, մտա­ծել կու­ տայ, թէ Սոչիի մէջ Ռուս­իոյ նա­խա­գա­հը ընդ­հա­նուր առ­մամբ նոյն պա­հան­ջը ներ­կա­յա­ցու­ցած է իր թուրք գոր­ծըն­կե­րոջ։

Թէ­եւ թր­քա­կան իշ­խա­նա­մէտ աղ­բիւր­ներ «Միտլ Իսթ Էյ» կայ­քին յայտ­նե­ցին, թէ «եր­կու ղե­կա­վար­նե­րը հա­մա­ձայ­նե­ցան պահ­պա­նել Իտ­լի­պի ներ­կայ իրա­վի­ճա­կը, այ­դու­հան­դերձ ռու­սա­կան օդու­ժին Իտ­լի­պի ծայ­րա­յե­ղա­կան խմ­բա­ւո­րում­նե­րուն ինչ­պէս նա­եւ Հա­լէ­պի հիւ­սի­սը գտ­նուող թր­քա­մէտ սուր­ի­ա­ցի զին­եալ խմ­բա­ւո­րում­նե­րուն հր­թի­ռա­կո­ծե­լը կը խօ­սին Իտ­լի­պի թղ­թած­րա­րին փո­փո­խու­թեան մա­սին, հիմն­ուե­լով Սոչիի առա­ջին հա­մա­ձայ­նութ­եան (Մարտ 2020) յօդ­ուած­նե­րուն վրայ։ Ուս­տի կը նա­խա­տես­ուի յա­ռա­ջի­կայ շա­բաթ­նե­րուն ըն­թաց­քին վե­րա­բա­նալ M4 Հա­լէպ-Լա­թաք­իա ճամ­բան, որուն հա­մար անհ­րա­ժեշտ է զին­եալ­նե­րը հե­ռաց­նել յիշ­եալ ճամ­բու կող­մե­րէն դէ­պի հիւ­սիս, այս ճամ­բուն տա­րած­քին ապա­հով գօտիի հաս­տատ­ման հե­ռան­կա­րով։

Իրա­կա­նու­թեան մէջ Իտ­լի­պի հար­ցը Մոսկ­ուան եւ Ան­գա­րան հե­տաքրք­րող ամէ­նէն բարդ բա­նակ­ցա­յին թղ­թած­րարն է, որով­հե­տեւ մէկ կող­մէն կախ­եալ է Թուրք­իոյ ներ­քին քա­ղա­քա­կան հա­շիւ­նե­րէն, միւս կող­մէ Ռուս­իոյ եւ Իրա­նի հետ Թուրք­իոյ յա­րա­բե­րու­թե­նէն, մի­եւ­նոյն ժա­մա­նակ արեւ­մուտ­քի եւ ԱՄՆ-ի հետ Թուրք­իոյ վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թե­նէն։

Փաս­տօ­րէն Իտ­լի­պի ներ­կայ վի­ճա­կը պատր­ուակ մըն է Թուրք­իոյ հա­մար՝ իր վե­րահս­կո­ղու­թեան տակ պա­հե­լու Սուր­իոյ հիւ­սի­սա­յին շր­ջա­նի Ազէ­զէն Ռաս Ուլ Այն եր­կա­րող տա­րած­քը եւ գոր­ծուն ազ­դե­ցու­թիւն պա­հե­լու սուր­ի­ա­կան տագ­նա­պի թղ­թած­րա­րին վրայ։

Թուրք լրագ­րող Ֆե­հիմ Թաշ­թե­քին «Կա­զե­թէ Տո­վար» կայ­քին մէջ լոյս ըն­ծա­յած իր յօդ­ուա­ծին մէջ դի­տել կու տայ, որ նա­խա­գահ Էր­տո­ղան Սոչիի մէջ կը շեշ­տէ, որ «Սուր­իոյ մէջ խա­ղա­ղու­թեան հաս­տա­տու­մը երաշ­խա­ւոր­ուած է Թուրք­իա-Ռուս­իա յա­րա­բե­րու­թեամբ», մինչ­դեռ ան Մարտ ամ­սուն Պլում­պըր­կի մէջ ճիշդ հա­կա­ռա­կը կը պն­դէր, երբ կ’ըսէր, թէ «Հարկ է, որ ԱՄՆ-ի նա­խա­գահ Պայ­տըն յար­գէ խոս­տում­նե­րը եւ գոր­ծակ­ցի Թուրք­իոյ հետ՝ վերջ տա­լու Սուր­իոյ մէջ մարդ­կա­յին ող­բեր­գու­թեան եւ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւնը կեան­քի կո­չե­լու»։ Այս­պի­սով Թուրք­իոյ նա­խա­գա­հը կոչ կ’ուղ­ղէր ԱՄՆ-ին եւ արեւ­մուտ­քին զօ­րակ­ցե­լու Թուրք­իոյ քա­ղա­քա­կան, տն­տե­սա­կան եւ դիւա­նա­գի­տա­կան բո­լոր մի­ջոց­նե­րով՝ Սուր­իոյ տագ­նա­պին վերջ­նա­կան լու­ծում մը տա­լու եւ Թուրք­իոյ ներ­կա­յու­թեամբ Իտ­լի­պի մէջ ընդ­դի­մու­թեան վեր­ջին ապաս­տա­նը պա­հե­լու հա­մար։

Այս կա­ցու­թեան մէջ Մոսկ­ուա կը հե­տե­ւի թր­քա­կան այն մար­տա­վա­րու­թեան, որ կը մի­տի օգ­տա­գոր­ծել եր­կու գեր­տէ­րու­թիւն­նե­րու հա­կադ­րու­թիւն­նե­րը՝փոր­ձե­լով դրա­կան դաշ­նա­կի­ցի յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ պա­հել եր­կու կող­մե­րուն հետ։ Եւ հա­կա­ռակ Ռուս­իոյ հա­կա­դիր, եր­բեմն նոյ­նիսկ Թուրք­իոյ հետ բա­խու­մի հաս­նող հա­կա­սա­կան կեց­ուածք­նե­րուն, Մոսկ­ուան այս հար­ցին հետ կը վար­ուի բա­ցար­ձակ իրա­պաշ­տու­թեամբ, Թուրք­իոյ եւ Պրուք­սէ­լի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մի­ջեւ սեպ մ’իսկ խրե­լը յաղ­թա­նակ հա­մա­րե­լով ռու­սա­կան դիւա­նա­գի­տու­թեան հա­մար։

ՈՒՔ­ՐԱՆ­ԻՈՅ ՀԱՐ­ՑԸ

ԱԶ­ԴԵ­ՑՈՒ­ԹԻՒՆ ԹՈ­ՂՈՒՑ

ՀԱՆ­ԴԻՊ­ՄԱՆ ՎՐԱՅ

Թուրք նախ­կին դիւա­նա­գէտ, գրող եւ քա­ղա­քա­կան վեր­լու­ծա­բան Այտն Սե­զէր «Al-Nahar Al-Arabi»ին մէջ հան­դէս գա­լով գրած է, որ «2,45 ժամ տե­ւո­ղու­թեամբ հան­դի­պու­մը,  հա­մե­մա­տա­բար կարճ է ընդ­հա­նուր հար­ցե­րու մա­սին ման­րա­մասն խորհր­դակ­ցու­թիւն­ներ կա­տա­րե­լու հա­մար: Ան բա­ցա­ռած է եր­կու կող­մե­րուն կա­րե­ւոր հար­ցե­րու շուրջ ման­րա­մասն քն­նար­կում­ներ կա­տա­րած ըլ­լա­լը։

Ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու եւ Ռուս­իոյ հար­ցե­րու մաս­նա­գէտ Սե­զէ­րի հա­մա­ձայն, «Փու­թին կտ­րա­կա­նա­պէս մեր­ժեց (Էր­տո­ղա­նի հետ հան­դիպ­ման) թուրք-ուք­րա­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու մեր­ձե­ցու­մը Ռուս­իոյ հա­շուոյն, մաս­նա­ւո­րա­պէս «զէն­քի եւ ռազ­մա­կան ար­դիւ­նա­բե­րու­թեան» մա­տա­կա­րա­րում­նե­րու գծով», աւելց­նե­լով, որ Ռուս­իոյ նա­խա­գա­հի խօս­նակ Տի­միթ­րի Փես­քով հան­դիպ­ման նա­խօ­րէ­ին հե­տաքրք­րա­կան յայ­տա­րա­րու­թիւն մը ըրաւ, ինչ որ ազ­դան­շան էր Էր­տո­ղա­նին հա­մար:

Ի դէպ, Փես­քով  Սոչիի հան­դի­պու­մէն առաջ լրագ­րո­ղի մը հար­ցու­մին  պա­տաս­խա­նե­լով ըսած էր, որ  թուրք-ուք­րա­նա­կան գոր­ծակ­ցու­թիւնը սար­քե­րու գծով մտա­հո­գած է նա­խա­գահ Փու­թի­նը, որով­հե­տեւ Ուք­րան­իոյ մէջ ներ­քին հար­ցեր գո­յու­թիւն ու­նին, իսկ Թուրք­իոյ զի­նուո­րա­կան սար­քե­րու մա­տա­կա­րա­րու­մին պա­րա­գա­յին Ուք­րան­ի­ան կր­նայ այդ սար­քե­րը քա­ղա­քա­ցի­նե­րուն դէմ օգ­տա­գոր­ծել։

Ըստ երե­ւոյ­թի, նա­խա­գահ Փու­թին էր­տո­ղա­նին հասկ­ցու­ցած է, թէ նախ­քան այլ հար­ցեր քն­նար­կե­լը հարկ է ձեռք քա­շել Ուք­րան­իոյ թղ­թած­րա­րէն։

Անդ­րա­դառ­նա­լով Խրի­մի հար­ցին, Փես­քով շեշ­տած է, որ այս թղ­թած­րա­րը քն­նարկ­ման օրա­կար­գի վրայ չէ, որով­հե­տեւ Թուրք­իոյ հետ այս հար­ցով խօ­սե­լու ոչ մէկ նիւթ գո­յու­թիւն ու­նի։

ԹՈՒՐՔ­ԻՈՅ ՀԱ­ՄԱՐ ԿԱ­ԶԸ

ԻՏ­ԼԻ­ՊԷՆ ԱՒԵ­ԼԻ ԿԱ­ՐԵ­ՒՈՐ Է

Թուրք­ի­ան մե­ծա­պէս կախ­եալ է ռու­սա­կան կա­զէն։ Ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու հա­մա­ձայն,  Ան­գա­րա­յի  բնա­կան կա­զի կա­րի­քը անց­եալ տա­րի կը հաս­նէր 33 միլ­ի­ար մեթր խո­րա­նարդի, որուն 16 միլ­ի­ա­ռը ար­տա­ծած էր Ռուս­իա­յէն, իսկ 17 միլ­ի­ա­րը՝ Ատր­պէյ­ճա­նէն եւ Իրա­նէն։ Մինչ այդ յա­ռա­ջի­կայ տար­ուան հա­մա­ձայ­նագ­րե­րը վեր­ջին եր­կու եր­կիր­նե­րուն հետ ար­դէն իսկ վե­րաս­տո­րագր­ուած են, իսկ Ռուս­իոյ հետ օրերս պի­տի ստո­րագր­ուին։ Միւս կող­մէ կա­զի թր­քա­կան պա­հան­ջը այս տա­րի  աճ ար­ձա­նագ­րած է՝ հաս­նե­լով 58-60 միլ­ի­առ մեթր խո­րա­նար­դի։

Իր կար­գին, ռու­սա­կան ԿԱԶ-   Փ­ՐՈՄ-ը, մի­ջազ­գա­յին շու­կա­յի մէջ կա­զի բարձ­րա­ցող գի­նը եւ եւ­րո­պա­կան աճող պա­հան­ջը նկա­տի ու­նե­նա­լով, կը մի­տի ոչ թէ եր­կա­րա­ժամ­կէտ, այլ՝ կար­ճա­ժամ­կէտ հա­մա­ձայ­նա­գիր ստո­րագ­րել թր­քա­կան կող­մին հետ։

Այս իսկ պատ­ճա­ռով Էր­տո­ղան կը թա­կէ Ռուս­իոյ դռ­նե­րը եւ նա­խա­գահ Փու­թի­նի մի­ջամ­տու­թիւնը կը խնդ­րէ՝ ապա­հո­վե­լու իր երկ­րի կա­զի պա­հան­ջը նպա­տա­կա­յար­մար գի­նով, որ­պէս­զի գի­նի բարձ­րա­ցում եւ ժո­ղովր­դա­յին ցա­սում տե­ղի չու­նե­նայ եւ ժո­ղո­վուր­դին մօտ իր նա­խա­գա­հա­կան դի­մա­գիծն ու ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան վս­տա­հե­լիու­թիւնը  չխախ­տին։

Սե­զէր կ’աւելց­նէր, որ Սոչիի հան­դի­պու­մը  կա­րե­ւոր էր ոչ թէ միայն եր­կու եր­կիր­նե­րուն հա­մար, այ­լեւ տա­րա­ծաշր­ջա­նին հա­մար, որով­հե­տեւ  Սուր­իոյ, Ղա­րա­բա­ղի, Ուք­րան­իոյ, Խրի­մի, Իտ­լի­պի եւ այլ  տագ­նապ­նե­րը իրենց ազ­դե­ցու­թիւնը պի­տի ու­նե­նա­յին աս հան­դի­պու­մին վրայ, սա­կայն ըստ երե­ւոյ­թի եր­կու եր­կիր­ներն ալ հա­կում ու­նին գե­րա­դա­սե­լու նախ իրենց շա­հե­րու ապա­հո­վու­մը եւ յե­տաձ­գե­լու այլ հար­ցեր։

Թուրք­ի­ան կա­զի ապա­հով­ման հա­մար մե­ծա­պէս կախ­եալ է Ռուս­իա­յէն, ուս­տի նա­խա­գահ Էր­տո­ղան առիթ չու­նի զայ­րա­նա­լու ռու­սա­կան օդու­ժին Լիպ­իոյ կամ Ատր­պէյ­ճա­նի մէջ օգ­տա­գոր­ծուող թր­քա­կան ազ­գա­յին բա­նա­կի մի­ա­ւոր­նե­րը հար­ուա­ծե­լուն պա­րա­գա­յին, կամ Մոսկ­ուա­յի կող­մէ Թուրք­իա­յէն ներ­մուծ­ուած բան­ջա­րե­ղէ­նի ու պտու­ղի քա­նակ­նե­րու մէ­կէ աւե­լի ան­գամ­ներ վե­րա­դարձ­ուե­լուն, թր­քա­կան ապ­րանք­նե­րու ար­տած­ման դէմ խո­չըն­դոտ­ներ յա­ռա­ջաց­ուե­լուն պա­րա­գա­նե­րուն։

Ուս­տի Էր­տո­ղան իր ակն­կա­լած յաղ­թա­նակ­նե­րով դուրս չե­կաւ այս ժո­ղո­վէն, որ­պէս­զի կա­րե­նար քա­ղա­քա­կան իր ներ­քին դիր­քը ամ­րաց­նել եւ կր­կին յայ­տա­րա­րել, որ Թուրք­ի­ան նա­խան­ձե­լի յաղ­թա­նակ­ներ կ’ար­ձա­նագ­րէ։

Թուրք­իոյ այս տար­ուան ձմե­ռը այն­քան ալ հե­զա­սահ ըն­թա­նա­լու նա­խան­շան­ներ ցոյց չի տար։  Այդ­ուա­մե­նայ­նիւ, Սոչիի հան­դի­պու­մին ար­դիւնք­նե­րը յա­ռա­ջի­կայ շա­բաթ­նե­րուն աւե­լի յս­տակ կր­նան դառ­նալ։

Սարգիս Գասարճեան