Հեռաւոր անցեալին ան ունէր երկու ձեւ՝  զարթ-ն-ուլ եւ զարթ-չ-իլ:

Այս երկուքին կողքին գրաբարը ունէր տակաւին արթնանալ եւ զարթնանալ, որոնք հոմանիշ են միւս երկուքին  երանգային աննշան տարբերութեամբ:

Մի՛ զարմանաք, կային ուրիշ բայեր եւս, որոնք երկձեւ, նոյնիսկ եռաձեւ էին:

Եթէ սահմանական ներկայի ու անկատարի մէջ ասոնք ունէին ուրոյն խոնարհում, այսինքն՝

ապա կատարեալի եւ հրամայականի մէջ նոյնն էին, որ է՝

զարթեայ         եւ         զարթի՛ր

Ուրեմն հնագոյն ձեւը զարթի՛ր էր՝ առանց  ն-ի եւ արթ արմատով:

Ընդհանուր հայերէնին յատուկ երեւոյթ մըն է այս, որու թելադրանքով  ածանցաւոր բայերը  ածանցը կը նետեն կարգ մը ժամանակներու եւ եղանակներու մէջ, որոնց կարգին անցեալ կատարեալը եւ հրամայականը. այլ օրինակներ՝  հագ-ն-իլ > հագայ-հագի՛ր, հատ-ն-իլ > հատայ-հատի՛ր, մեռ-ն-իլ > մեռայ-մեռի՛ր, մտ-ն-ել > մտայ-մտի՛ր,  փախչիլ > փախայ-փախի՛ր, թռչիլ > թռայ-թռի՛ր  եւ այլն:

Գրաբարեան այս  խոնարհումը շատ երկար ապրած է, ընդհուպ աշխարհաբարի առաջին  տասնամեակներուն, որովհետեւ  մէկէն միւսին անցումը կտրական չի կրնար պատահիլ, այլ կը կարօտի որոշ ժամանակի:

Դուք պէտք է յիշէք  արեւմտահայերէն աշխարհաբար  երգ մըն ալ, որ կը սկսի զարթի՛ր-ով.

«Զարթի՛ր, որդեակ, յո՛ւշ բեր, վե՛ր կաց,

Պատերազմի փողն հնչեց:

Զարթի՛ր կոչեց ձայնն հայրենեաց,

Կենաց-մահու ժամ հնչեց»:

Քառատողը արեւմտահայերէն է, սակայն ահա գրողը թեթեւ ձեռքով մուծած է գրաբար զարթի՛ր բայը, ինչ որ շատ սովորական վերաբերում է:

Արեւմտահայ բարքերու մէջ զարթնուլ չէ ապրած1,  բայց գոյատեւած ու քաշքշուած է բառարանէ-բառարան.  մեր արդի բոլոր  բառարաններուն մէջ ալ  ճիշդ այսպէս կը գտնէք զայն, իսկ իր այս ձեւով ան մատչելի չէ արդի հայուն՝ ո՛չ աշակերտին, ո՛չ ուսուցիչին, ո՛չ ալ բառարանագիրին:  Բայց ասոր  նմանները տասնեակներով կը վխտան մեր բառարաներուն մէջ, ինչո՞ւ,- որովհետեւ արեւմտահայ բառարանը անհեթեթութիւններու աւանդատուն մըն է, եւ իրենք՝ բառարանագիրները՝ անոր անհեթեթ աւանդապահը: Մինչ  արեւմտահայ հասարակութիւնը, անդրադառնալով, որ պիտի չյաջողի տնտեսել զարթնուլ ձեւը, բնական հակումով որդեգրած է արթննալ-ը, որ գրաբարեան արթնանալ-ին ամփոփ ձեւն է:

Իսկ ի՞նչ վերաբերում ցոյց տուած է արեւելահայերէնը:

Ընդհանուր առմամբ ան շատ աւելի հեզասահ անցում մը կատարած է գրաբարէն աշխարհաբար: Մեր բարբառը խոչընդոտող տաղտուկները այստեղ  սովորաբար հեշտ ու բնական լուծում գտած են. նման պարագաներու  յաճախ ակնարկած եմ, ուստի կ’անցնիմ, կեդրոնանալու համար սերտուող բային վրայ:

Ան  մեր արթննալ-ին դիմաց նոյնութեամբ առած  է արթնանալ-ը, սակայն միւս կողմէ՝ չէ հրաժարած զարթնուլ-էն, այլ վերածած է զայն զարթնել-ի՝ խոնարհելով զայն իբրեւ պարզ կանոնաւոր բայ , որուն արմատն է զարթուն.

Ուր, ուրեմն, «ն» բաղաձայնը բայական ածանց  չէ այլեւս, այլ մաս կը կազմէ բայաբունին՝ իբրեւ անոր անբաժան մէկ մասը:

Խոնարհական այս յարացոյցը այլեւս ոչ մէկ դժուարութեան առջեւ կը դնէ արեւելահայ  սերունդները՝ ի՛նչ տարիք  ու կրթութիւն ալ ունենան անոնք:

Ուրեմն նկատենք, որ այստեղ ունինք զարթնի՛ր՝ ն-ով:

Հիմա հարց է, թէ  մեզի ծանօթ ժողովրդական երգին բնագիրը այս երկուքէն ո՛ր մէկը կիրարկած է,և ճիշդ չեմ գիտեր, քանի կը հանդիպինք երկուքին ալ՝ թէ զարթի՛ր եւ թէ զարթնի՛ր: Կարեւոր ալ չէ.  կարեւորը՝ այս երկուքին լուսաբանութիւնն էր:

Եթէ արեւմտահայերս ըլլայինք աւելի կազմակերպ հաւաքականութիւն, եւ մեր լեզուն վայելէր տարրական պաշտպանութիւն մը, ապա մեր մէջ ալ գրաբարեան զարթնուլ-ը վերածուած պիտի ըլլար պարզ կանոնաւոր   զարթնիլ-ի  կամ թերեւս զարթնել-ի, որոնք  պիտի տային հետեւեալ երկուքէն մէկը՝

Այսպէս ալ ան պիտի մտնէր մեր դպրոցական ընթերցարաններուն, բառարաններուն եւ քերականութիւններուն մէջ եւ կիրարկուէր այն նոյն դիւրութեամբ, որ այսօր կը խոնարհենք արթննալ-ը՝ իբրեւ հոմանիշ կամ նոյնանիշ   այս վերջինին:

Ըստ այնմ մեր ընթերցարաններն ու աշակերտները տարբեր ճոխութեամբ պիտի ճռուողէին իրենց մայրենի բարբառը, իսկ բառարաններն ալ պիտի դադրէին անշունչ ու անգործածելի  բառերու գերեզմանոցը  ըլլալէ: