Վարդավառի կամ Վարդեվառի տօնին արմատները կ’երկարին մինչեւ նախաքրիստոնէական շրջան:

Նախաքրիստոնէական շրջանին, Վարդավառի տօնը կապուած էր հայկական դիցարանի ջուրի, սիրոյ, պտղաբերութեան ու գեղեցկութեան աստուծոյ՝ Աստղիկին, որուն խորհրդանիշն էր վարդը:

Արդարեւ, հայերու սիրոյ եւ գեղեցկութեան աստուածուհին Աստղիկը, Վահագն աստուծոյ սիրուհին էր: Անոր գլխաւոր մեհեանը կը գտնուէր Տարօն գաւառի Աշտիշատ աւանը եւ կը կոչուէր Աստղկան տաճար: Աւանդութեան մը համաձայն, երբ Աստղիկը Արածանիի ջուրերուն մէջ կը լոգնար, հայ կտրիճները անոր գեղեցկութեամբ հիանալու համար բլուրներուն վրայ կրակ կը վառէին լոգանքի վայրը լուսաւորելու համար: Բայց աստուածուհին իր շրջապատը մշուշ կը գոյացնէր քողարկելու համար իր մերկութիւնը: Այդ օրէն, գաւառը կը կոչուի Մշուշ, իսկ հետագային՝ Մուշ:

Աստղիկ աստուածուհիի անունը կը կրէ հայկական տոմարի իւրաքանչիւր ամսուան եօթերորդ օրը:

Առասպելի մը համաձայն, անգամ մը Աստղիկ աստուածուհին կը լսէ, որ իր սիրեցեալ Վահագնը ծանրօրէն վիրաւորուած է, բոպիկ կը վազէ անոր մօտ: Ճանապարհին, վազելով վարդենիներու մէջէն, կը վիրաւորէ ոտքերը, եւ անոր արիւնով կը ներկուին վարդերը: Այդ օրէն կարմիր վարդը սիրոյ խորհրդանիշ համարուած է Հայաստանի մէջ:

Աստղիկը կը համապատասխանէ յունական Աֆրոտիթէ եւ Հռոմէական Վեներա աստուածուհիներուն:

Բանաստեղծ Յ. Թումանեան բանաստեղծութիւն մը ունի «Հիմն Աստղիկին» խորագրով. ահա այդ հիմնէն քառեակ մը.

«Ելնում է ահա նազելի փառքով

Երկնի խորքերից սիրոյ դիցուհին,

Պճնուած կոյսի ճերմակ շղարշով,

Վառուելով իր սուրբ շողերի միջին»:

Այդ օրերէն իսկ Վարդավառը կը տօնախմբուէր մեծ հանդէսներով. մարդիկ Աստղիկ աստուածուհիին կը նուիրէին վարդեր ու իրարու վրայ ջուր կը թափէին: Վարդավառը միաժամանակ եղած է ջուրի պաշտամունքի, պտղաբերութեան ու արգասաւորութեան ուժերուն նուիրուած տօն: Տօնը նաեւ առիթ եղած է անցեալին, որ մեր նախահայրերը անձրեւ խնդրելու համար աղօթք եւ ծէս կատարեն:

Հեթանոսական օրերէն, մեր ժողովուրդին կապը մեծ եղած է այս տօնակատարութեան հետ: Գրիգոր Լուսաւորիչ տեսնելով, որ կարելի չէ այս տօնը զանց առնել հայկական աւանդութիւններէն, զայն փոխարինած է այլ տօնով՝ Յիսուս Քրիստոսի այլակերպութեան յիշատակին նուիրուած, որ, ըստ աւանդութեան, տեղի  ունեցած է   Թափօր լերան վրայ: Քրիստոսի Պայծառակերպութեան մասին կը վկայեն Մատթէոս (17. 1-13), Մարկոս (9. 1-12) եւ Ղուկաս (9. 28-36) աւետարանիչները:

Հայ ժողովուրդը Քրիստոնէական շրջանին ալ սիրելով այս տօնը, զայն դարձուցած է Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ հինգ տաղաւար տօներէն մին, անգամ մը եւս շեշտելու համար անոր կարեւորութիւնն ու ժողովուրդին անխախտելի կապուածութիւնը: Վարդավառի տօնակատարութիւնը միշտ ալ Զատկուան տօնէն 98 օր ետք կը յիշատակուի։

Քրիստոնէական գետնի վրայ եւս, անցեալին Վարդավառը կը տօնուէր աւելի մեծ տարողութեամբ: Մարդիկ Վարդավառի տօնին իրենց տուները կը զարդարէին կանաչ ոստերով, ծաղկեփունջեր կը նուիրէին իրարու, եկեղեցւոյ հասկեր կը նուիրէին, որպէս արտերու եւ այգիներու օրհնութիւն: Անասնապահներ իրենց կենդանիները ծաղիկներով կը զարդարէին ու ժողովուրդը խնճոյքներ եւ ջրախաղեր կը կազմակերպէր: Իսկ Քրիստոսի պայծառակերպութեան տօնին իրար վրայ ջուր թափելը կը խորհրդանշէր մեղքերէ մաքրուիլը:

Վարդավառը Հայաստանի տարբեր մարզերու եւ Սփիւռքի մէջ նոյն կերպով կը յիշատակուի: Առաւօտեան բոլոր եկեղեցիներուն մէջ տեղի կ’ունենան Քրիստոսի պայծառակերպութեան  նուիրուած Ս. Պատարագ, ջուրի եւ պտուղներու օրհնութիւն (խնձորը տօնի խորհրդանիշներէն է): Հայաստանի որոշ մարզերու մէջ ընկալուած սովորութիւն է աղաւնիներ ազատ արձակելը, որ կը խորհրդանշէ ջուրի տօնին մէկ այլ կողմը՝ համաշխարհային ջրհեղեղին վերջը: