Երբ քաղաքի մը պանդոկներուն մասին ուզես տեղեկութիւն ստանալ, չես կրնար նոյն քաղաքին բնակիչներուն հարցնել, որովհետեւ անոնք ընդհանրապէս պէտք չունին պանդոկներու մասին գիտնալու, պարզ այն պատճառով, որ պանդոկ երթալու պէտք չունին: Պանդոկի մը մասին պէտք է հարցնել զբօսաշրջիկներու կամ այդ քաղաքը այցելողներու:
Հալէպի եւրոպական չափանիշերով այս առաջին պանդոկին մասին երկու հալէպահայեր միայն գրած են՝ գրագէտ Յակոբ Միքայէլեանը («Ազգ», 21 Դեկտեմբեր 2018) բաւական երկար յօդուած մը նուիրեր է Պարոն Պանդոկին, իսկ Մանուէլ Քէշիշեանը (ողբացեալ) փոքրիկ հատուածով մը անդրադարձեր է անոր իր «Հալէպ՝ Հայկական Ամանոր» գրութեան մէջ: Անդրադարձեր է նաեւ լիբանանահայ դոկտ. Հրայր Ճէպէճեանը:
Հալէպի Պարոն Պանդոկին մասին ամբողջ գիրք մը գրուած է ոչ թէ հալէպահայու մը կողմէ, այլ … երկու իտալացիներու՝ Ֆլավիա Ամապիլէի եւ Մարգօ Թոսաթթիի, որոնք Պարոն Պանդոկին մասին գրելէ առաջ հեղինակած են այլ գիրք մը՝ «Մուսա Տաղ» խորագիրով, 2005 թուականին:
Պանդոկին նուիրուած գիրքը կը կոչուի «Հալէպի Պարոնները», գրուեր է իտալերէնով եւ հրատարակուեր 2009 թուականին. ապա 2015-ին թարգմանուեր է թրքերէնի Ելտա Կիւրլեքի կողմէ եւ հրատարակուեր՝ Պոլսոյ ԱՐԱՍ հրատարակչատունէն: Անդրադառնալով այս գիրքին թրքերէն թարգմանութեան, Ռոպէր Հատտէճեան՝ պոլսահայ ամենատարեց եւ ամենաբեղուն գրագէտը, աղուոր յօդուած մը ստորագրեր է անոր մասին, ուր կ’ըսէ.
«Երկու իտալացի լրագրողները շատ լաւ ուսումնասիրեր են պանդոկին պատմութիւնն ու այդ շրջանի քաղաքական անցուդարձերը, ապա ստեղծեր են հետաքրքրական ու բովանդակալից գիրք մը, որ կոչուեր է «Հալէպի Պարոնները»: Գիրքը կը խօսի «Սուրիոյ մէջ պանդոկի մը, ընտանիքի մը եւ Միջին Արեւելքի վերջին հարիւր տարիներուն մասին»:
Հատտէճեան կ’ըսէ նաեւ՝ գիրքը «կը կարդացուի հաճոյքով, բայց երբեմն՝ սրտի ցաւով»:
Պանդոկ մը կառուցելու գաղափարը յղացողը, կարգ մը աղբիւրներու մէջ, Մազլումեան ընտանիքին տիկիններէն մէկն է, այլ տեղեր՝ նոյն ընտանիքին պարոններէն մէկը, բայց անունը յստակ չի յիշուիր: Ապա Գրիգոր Մազլումեան սկսեր է նախա-Պարոնեան պանդոկ մը կառուցել Հալէպի մէջ, Արարատ անունով: Գրիգորին երկու զաւակները՝ Օննիկ եւ Արմէն, կը հիմնեն Ազիզիէ Փալաս եւ Ալեփփօ Փալաս պանդոկները:
1911-ին Օննիկ կը սկսի կառուցել Պարոն Պանդոկը, որ այդպէս կոչուած է կառուցողին՝ Օննիկին տրուած տիտղոսին՝ Պարոնի հիման վրայ:
Հալէպի եւ հալէպահայութեան պատմութիւնը ամփոփած այս պանդոկը իր շառաւիղներուն շիջումով (վերջինը կրտսեր Արմէն Մազլումեանը եղած է) գործելէ կը դադրի, մանաւանդ որ Սուրիոյ պատերազմը իր աւերը գործած էր նաեւ այս կառոյցին վրայ:
Իմ առաջին հանդիպումը Պարոն Պանդոկին հետ եղած է բաւական կանուխ, պատանութեանս, երբ հայրենի արուեստագէտներ եկած էին ելոյթներու եւ իջեւանած Պարոն Պանդոկ:
Գացի հանդիպելու Յովհաննէս Պատալեանին, որուն երգերուն ծանօթ էի, բայց կենդանի ձայնը, որ առաջին անգամ կը լսէի, եւ իր ներկայութիւնը բեմին վրայ, առինքներ էին զիս:
Աստիճաններ. շա՜տ աստիճաններ. ահա թէ ի՛նչ կը յիշեմ այդ առաջին այցելութենէս. թէ՛ դուրսէն մինչեւ մուտք գացող աստիճաններ, թէ՛ ներսը, դէպի երկրորդ յարկ տանող աստիճաններ:
Եւ երկու հսկայ շուները Գօգօ Պարոնին. այդպէս ծանօթ էր Գրիգոր Մազլումեան, որ նաեւ ՀԲԸՄ-ի ատենապետն էր այդ օրերուն:
Եւ մուտքի սրահին կիսամութը, անկիւններու լամբերով լուսաւորուած, որ պանդոկին մասին պատմուած խորհրդաւոր պատմութիւնները կը մարմնաւորէր կարծես:
Այդ խորհրդաւոր պատմութիւնները կը բեւեռուէին միջազգային շա՜տ նշանաւոր անուններու շուրջ, որոնց մասին երբ այսօր կը մտածեմ, կը տատամսիմ հաւատալու, որ անոնք հոն, մեր անշուք քաղաքը այցելած եւ հայկական պանդոկ մը իջեւանած են, մոռնալով որ դար մը առաջ Հալէպ կը ներկայացնէր մէկ կողմէ միջազգային կարեւոր հանդիպակէտ մը, միւս կողմէ գաւառական անշուք քաղաք մըն էր:
Այդ անունները հաստատօրէն պատմութեան դասագիրքերուն կը պատկանէին, բայց ահա եկեր նստեր էին մեր Հալէպի Պարոն Պանդոկին բազկաթոռներուն վրայ, կարեւոր նիւթերու մասին զրուցելով, սիկառ ծխելով եւ քոնիակ խմելով: Կ’ըսուի նոյնիսկ թէ Արաբիոյ Լորընսի (Laurence of Arabia) խմած քոնիակին չվճարուած (այո՛, չվճարուած) ստացագիրը պահուած է:
Օրինակ Ակաթա Քրիսթին. Ակաթա Քրիսթին հո՞ս, Պարոն Պանդոկին մէ՞ջ, իրապէ՞ս: Կամ Աթաթուրքը …
Երկու անուններ, որոնք ներսերս տեղ մը զիրար կը հրմշտկեն, մէկուն հանդէպ ունեցած մեծ համակրանքիս, իսկ միւսին հանդէպ ունեցած հակակրանքիս պատճառով, հակառակ անոր, որ Սաթենիկ Չագըր, քիչ մը տատամսելով եւ շա՜տ զարմանալով գրած է Աթաթուրքին հետ իր հանդիպումէն ստացած դրական տպաւորութեան մասին: Այս հանդիպումը տեղի ունեցած է 1936 թուականին «Կիներու Համաշխարհային Քոնկրէս»-ին առիթով Աթաթուրքին տուած անձնական հրաւէրին ընթացքին: Սակայն բոլորս ալ կը ճանչնանք թուրքը – մենք՝ արիւնով, մեր մեծ հայրերը՝ առաջին ձեռքէ – եւ գիտենք թէ որքան բիրտ եւ արիւնռուշտ, նոյնքան ալ դիւանագէտ է եւ «եւրոպական կրթութեամբ» կրնայ ինքզինք ցուցադրել, երբ ուզէ …
Պանդոկէն անմիջապէս ներս, կարծեմ աջ կողմի ընդունարանին պատերուն վրայ շրջանակներու մէջ զետեղուած եւ ցուցադրուած են այս բոլորին գրութիւնները՝ յիշատակի խօսք մը թէ չվճարուած ստացագիր, իրենց ստորագրութիւններով: Այսօր, երբ Պարոն Պանդոկը ա՛լ չկայ – թէեւ չեմ գիտեր թէ ի՞նչ եղած է, բայց որպէս պանդոկ չկայ – արդեօք ո՞ւր մնացած են այդ նկարները, որոնք ամբողջ ժամանակաշրջան մը կը խտացնեն իրենց խունացած էջերուն վրայ:
Ճարտարագէտ Կարպիս Մինասեան իր մէկ յօդուածին մէջ («Թորոնթոհայ», 29 Սեպտեմբեր 2017) այս պանդոկին կապուած շատ հետաքրքրական մանրամասնութիւններ կը յիշէ, ինչպէս օրինակ այն, թէ շէնքին ճարտարապետութիւնը վստահուեր է ֆրանսահայ ճարտարապետ Գասպար Նաֆիլեանին, (հաւանաբար յօդուածագիրը շփոթած է անունը. պէտք է ըլլայ Լեւոն Նաֆիլեան 1877-1937), որ ճարտարապետը եղած է նաեւ Փարիզի Ժան Կուժոն թաղամասի հայկական Ս. Յովհաննէս եկեղեցւոյ, ինչպէս եւ Գահիրէի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ (բարերար՝ Գրիգոր Եղիայեան): Պօղոս Փաշա Նուպար շատ հաւնած ըլլալով Փարիզի եկեղեցին, թելադրեր է, որ Գահիրէի եկեղեցւոյ ճարտարապետութիւնը վստահուի նոյն ճարտարապետին:
Կը մէջբերենք Կ. Մինասեանի յօդուածէն.
«Շամի երկիրներու պատմութեան մէջ յիշատակուած առաջին պանդոկն է … Գրիգորի զաւակները՝ Արմէն եւ Օննիկ Մազլումեաններ, մոռնալով իրենց ժամագործութեան արհեստը, արդիական հիւրանոցի մը անհրաժեշտութիւնը զգալով, երկու պանդոկներ կը հիմնեն Ազիզիէի շրջանին մէջ, ոստիկանատան մօտ:
Հալէպ այցելողներուն աճող քանակը, քաղաքին վաճառականական եռուզեռը, արեւմուտք – արեւելք երկաթուղագիծի ծրագիրը ու Հալէպի արեւելեան շունչը կը մղեն Մազլումեան եղբայրները 1909-ին Պոսթան-Քլէպի ամայի պարտէզներէն հողաշերտ մը գնելու, կառուցելու համար նոր, ժամանակակից եւ եւրոպական չափանիշերով հիւրանոց մը:
Շինարար վարպետները եւ շինանիւթը կը ներմուծուին Եգիպտոսէն, իսկ կահոյքը՝ Եւրոպայի զանազան երկիրներէն: Երկյարկանի պանդոկը կ’ունենայ 32 սենեակ, օժտուած պատշգամներով եւ 2 ընդհանուր բաղնիքով:
Պանդոկը յատկանշական էր իր արեւելեան կամարներով եւ արեւելեան ու հայկական խառն նախշերով:
Հիւրանոցի ոսկեմատեանի էջերուն վրայ բազմաթիւ են հռչակաւոր այցելուներու անունները, որոնցմէ կը յիշենք`
Ֆէյսալ Թագաւոր… հիւրանոցի թիւ 215 սենեակը, որուն պատշգամէն թագաւորը արտասանեց Սուրիոյ Անկախութեան հռչակագիրը: Այս հիւրանոցին պատշգամէն էր, որ նախագահ Ճամալ Ապտ ալ-Նասէր ճառեր կ’արտասանէր: Նոյն պատշգամն էր նախագահ Հաֆէզ ալ-Ասատի նախագահական արշաւին նուիրուած ճառերուն հարթակը:
Հիւրանոցի թիւ 202 սենեակին մէջ օրեր շարունակ կ’աշխատէր Լօրանս ալ-Արապ հռչակաւոր անգլիացի սպան ու կը կազմէր իր նենգ ծրագիրները:
Հիւրանոցի թիւ 213 սենեակին մէջ ոստիկանական վէպերու հանրածանօթ վարպետ Ակաթա Քրիսթի ներշնչուած կը գրէր իր նշանաւոր պատմուածքը՝ «Ոճիր Մը Արեւելեան Ճեպընթացին Մէջ» (Murder On The Orient Express):
Հիւրանոցի սրահին մէջ երգերով հանդէս եկած են Ում Քալսում, Ապտ ալ-Ուահապ, Ֆարիտ ալ-Աթրաշ եւ ուրիշներ:
Հիւրանոցի կամարներուն ներքեւ երգահան Բարսեղ Կանաչեան յօրինած է իր շատ գեղեցիկ «Օրօր»-ը, զայն նուիրելով իր ժողովուրդին:
Հիւրանոցը ընդունած է տիեզերագնացներ՝ Եուրի Կակարինն ու Վալենթինա Թերեշքովան:
Հիւրանոց հանգրուանած են նաեւ Գրիգոր Զոհրապ, Ուիլիըմ Սարոյեան, Յովհաննէս Պատալեան ու շարք մը հայ արուեստագէտներ:
Հիւրանոցի այցելուներուն երկար ցանկը կը հաստատէ անոր կարեւորութիւնը: Ան լոկ կառոյց մը չէր, այլ պատմական վկայութիւնը տարածաշրջանի 100 տարուան պատմութեան»:
Մարուշ Երամեան