Համացանցային տեղեկասփիւռներու ճամբով լուր մը տարածուեցաւ. ԳալիՖորնիոյ մէջ (Սան Պերնանտինօ), 12 Հոկտեմբերին, մահացեր էր մեծանուն բանաստեղծ Դանիէլ Վարուժանի մէկ թոռնուհին։ Անունը՝ Ռոննի ՍաՖրազեան։ Կ’ըսուէր, թէ 78 տարեկան էր։

Իրականութեան մէջ՝ անկարեւոր լուր մըն էր, քանի որ ողբացեալը հայ կեանքին ու մշակութային մեր ապրումներուն հետ մասնաւոր առնչութիւն մը չունէր, չէր ունեցած։ Վարուժանի արեան հեռաւոր մէկ ժառանգորդն էր պարզապէս, թերեւս առանց իսկ ճանչցած ըլլալու այն հիւթեղ լեզուն, որմով իր նահատակ մեծ-հայրիկը երկներ էր «Հեթանոս երգեր»-ն ու «Հացին երգը»…։

Այս աննշան լուրը, սակայն, պատճառ դարձաւ որ պահ մը վերյիշեմ Վարուժանի ընտանիքը։

Դանիէլ Վարուժան ամուսնացած էր 1910-ին, ի Սեբաստիա, սեբաստահայ հայուհիի մը՝ Արաքսի Թաշճեանի հետ։ Անոնք աշխարհ բերած էին երեք զաւակներ՝ Վերոնիքա, Արմէն եւ Հայկ։

Մեծ Եղեռնի վաղորդայնին, բանաստեղծին նահատակութենէն ետք, ընտանիքը հեռացած էր Պոլսէն։ Տիկ. Արաքսի վերամուսնացեր էր՝ ստանալով Աբիկեան մականունը, իսկ զաւակները անցեր էին Ամերիկա։ Արմէնը կայք հաստատեր էր Խաղաղական ովկիանոսի Հավայեան կղզիներու Հոնոլուլու քաղաքը (մհ.՝ 1995-ին), իսկ Հայկը՝ Ֆրեզնօ (մհ.՝ 2002-ին)։

Վերոնիքան, ընտանիքին առջինեկը, ամուսնացեր էր Սաֆրազեանի մը հետ։ Խոր ծերութեան մէջ՝ ան պիտի մահանար 2009-ին, Նիւ Եորք։ Անոր դուստրն էր, ուրեմն, Ռոննի Սաֆրազեանը, որ հիմա, իր կարգին, հրաժեշտ կ’առնէր այս կեանքէն…։

* * *

Մինչ կը կարդայի Վարուժանի թոռնուհիին մահուան լուրը, մեր տան մէջ, կրտսեր աղջիկս հայերէնի իր դասագիրքը բացած՝ բարձրաձայն կը ջանար անգիր սորվիլ… Վարուժանի «Դերենիկը» քերթուածը։ Այդ օրուան իրենց դասն էր ատիկա։ Ի՜նչ զուգադիպութիւն։

Դերենի՜կ…։ Երեք վանկանի արական անուն մը։

Տարածուն, ընդհանրացած անուն մը չէ «Դերենիկ»-ը։ Բնա՛ւ։ Իմ շուրջ՝ ես անձնապէս չեմ հանդիպած այս անունը կրող որեւէ անձի։ Պարագան շատ տարբեր չէ մեր պատմութեան կամ գրականութեան մէջ եւս. հազիւ քանի մը անգամ ան իր դէմքը ցոյց տուեր է մեզի ու կորսուեր…։

Ըստ Աճառեանի կամ այլ բառարաններու ստուգաբանութեան, Դերենիկին արմատը «դեյր» (արեւմտահայ մեր հնչիւնով՝ «տէյր») բառն է, որ ասորերէնով ու արաբերէնով կը նշանակէ «վանք»։ Ուստի, այս անունը պիտի նշանակէ «վանքի որդի» կամ «ուխտի զաւակ»։

Դուք կարդացա՞ծ էք Դանիէլ Վարուժանի «Դերենիկը»։

Նախակրթարանի Դ. կարգի աշակերտ էինք, երբ հայերէնի մեր դասագիրքին մէջ դէմ-յանդիման եկանք «Դերենիկ»-ին։ Այն ատեն մե՛նք ալ անգիր սորվեցանք այդ բանաստեղծութեան հինգ տուները ու համակրանքով լեցուեցանք հայ տղուն՝ Դերենիկին նկատմամբ, որուն գլուխը պատռած էր դրացի թուրքը՝ Ալին…։

Չեմ կրնար պնդել, թէ Վարուժանի ամէնէն սիրուած ու ժողովրդային քերթուածներէն մին է «Դերենիկը»։ Անիկա չէ կրցած մրցիլ բանաստեղծին «Կարօտի նամակ»-ին, «Ցորեանի ծովեր»-ուն, «Անդաստան»-ին, «Օրհնութիւն»-ին, «Ձօն»-ին կամ «Հարճը»-ին հետ, որոնք յաճախ տեղ գտած են զանազան դասագիրքերու մէջ։ «Դերենիկը» քիչ անգամ հրամցուած է հայ աշակերտին։

Այնուհանդերձ, «Դերենիկ»-ին արձագանգը մեր տան մէջ՝ յուզեց զիս, որովհետեւ քերթուածին բառերն ու տողերը յաջողեցան զիս ետ տանիլ մինչեւ… 45 տարի։ Յիշեցի նախակրթարանի հայերէնի մեր դասապահերը, մեր ուսուցչուհիին բացատրութիւնները, Դերենիկին արիւնլուայ գլուխը եւ դրացի թուրք Ալիին մէջքէն կախուած դաշոյնը…։

Ձեռք առի աղջկանս դասագիրքը ու վերընթերցեցի «Դերենիկը» կրկին, գերագո՜յն ուշադրութեամբ, այս անգամ՝ հասուն ու գրականասէր մարդու մերձեցումով, ջանալով քակել տողերուն արանքին թաքնուած բանաստեղծական խորհուրդները, որոնք անտարակոյս անծանօթ մնացեր էին ինծի 45 տարի առաջ։

Եւ որովհետեւ, այս օրերուն, ազգովին կ’ապրինք նոր հայրենալքումի ու հողի կորուստի (Արցախի Հանրապետութեան անկումը) կրկնակի ցաւեր՝ «Դերենիկը»-ին մէջ ես գտայ այժմէականութիւն ու անժամանցելի պատգամ։ Այդ պատգամը կը կոչուի դիմադրութիւն, կը կոչուի փոխադարձութիւն, կը կոչուի «Ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման»…։

Բայց եկէ՛ք միասին կարդանք աւելի քան դար մը առաջ գրուած այս իմաստալից բանաստեղծութիւնը, որ արձակագիրի մը գրչին տակ կրնար դիւրաւ վերածուիլ պատմուածքի ալ, տպաւորիչ ու թելադրական։ Դէպքը ամենայն հաւանականութեամբ իրական է, թերեւս պատահած է գաւառի հայաբնակ քաղաքներէն կամ գիւղերէն մէկուն մէջ։

Ուրեմն, հայ պատանին՝ Դերենիկ, լալով ու վիրաւոր, նետահար այծեամի մը պէս կը մտնէ տուն։ Մայրը կը կարծէ որ օձ մը խածած է զայն կամ ձի մը՝ աքացի տուած.

Կը պարզուի, ուրեմն, որ թուրք դրացիին տղան՝ Ալի՛ն է որ վիրաւորած է հայ տղեկին գլուխը…

Բանաստեղծին գծած պատկերը հետաքրքրական է. Դերենիկին գլխէն հոսած արիւնը նո՛յն այդ գլուխը «կը թրջէ թուրք ոխով»։ Այսինքն, տղուն ուղեղին ու սրտին մէջ կ’եռայ ատելութեան զգացումը…։ Միեւնոյն ատեն փոթորիկներ կ’ալեկոծեն մօր սիրտն ալ։ Մայրը կը վարանի իր «յաղթուած» (= պարտուած) ու «երկչոտ» (= վախկոտ) զաւակը գրկելէ, կը խուսափի մանչուն վիրաւոր գլուխը գգուելէ, փայփայելէ։ Կրթիչ չի նկատեր այդպիսի թոյլ վարմունք մը։ Հետեւաբար, ան պահ մը քա՛ր կը դնէ իր գութին վրայ ու կը գոռայ.

Ուրեմն, հայ մայրը բացայայտօրէն վրէժխնդրութեա՛ն կը մղէ իր տղան։ «Մինչեւ որ գլխէդ հոսող արիւնը թշնամիին արեամբ չմաքրես (իմա՝ չփոխադարձես քու վրայ կատարուած վայրագ յարձակումին)՝ տուն չես գար»։ Դերենիկ պէտք է որ տուն վերադառնայ յաղթակա՛ն։ Այլընտրանք չունի։ Մայրը զայն կ’այպանէ երկու ծանր յանցանքներով.

ա- «Մատնի՛չ խնամքներուս», որ կը նշանակէ խնամքներս ուրացած, մոռցած, անոնց համապատասխանող վերաբերում ցոյց չտուած։ Փաստօրէն, մայրը քաջարի՛ վերաբերում մը կ’ակնկալէ իր զաւկէն, այլ ոչ թէ համակերպող, մեղկ ու անարի կեցուածք մը։

բ- «Վարսակի հացո՞վ սնար». հարցում մըն է ասիկա ու միաժամանակ՝ մեղադրանք մը։

Բայց ի՞նչ է «վարսակ»-ը։ Վարսակը հացահատիկի ամէնէն անորակ տեսակն է, որ խեղճ է նաեւ իր սնուցողական արժէքով։ Չի՜ կրնար մրցիլ ցորենին, եգիպտացորենին ու նոյնիսկ գարիին հետ։ Աղքատին ու չքաւորին «ցորեն»-ն է ան։ Միւս կողմէ, պէտք է մտածել, որ վարսակով սնանող պատանին կ’ունենայ թոյլ մկաններ, չի կրնար կռուիլ, չի կրնար դիմադրել, չի կրնար յաղթել…։

Արդ, Դերենիկին մայրը գիտակից է իր տուած խնամքին որակին, քանի որ ընտիր ցորենո՛վ կերակրած է իր զաւակը, ուստի եւ համապատասխան խիզախ կեցուածք կ’ակնկալէ անկէ, արդարօրէն։ Այսինքն՝ դիմադրե՛լ թուրքին, փոխադարձե՛լ անոր հարուածներուն, զգետնե՛լ զայն՝ իր հայու բազուկներուն տակ…։

Բայց ճի՛շդ հակառակն է որ պատահած է. Դերենիկ ծեծ կերած է Ալիէն ու լալագին վազած-եկած է մօր գիրկը նետուելու…։

Յամենայնդէպս, շիկնած է Դերենիկն ալ ու ներքուստ ամօթ կը զգայ ի՛նք եւս, թէեւ ունի առարկութիւն մը.

«Հեռ» կը նշանակէ «ոխ», իսկ «փալա»՝ «դաշոյն»։ Ուրեմն, դրացի թուրք պատանին զինուած է ու բնազդային ոխ մը ունի բոլոր անոնց նկատմամբ, որոնք հայ են…։

Ի՜նչ փոյթ։ Ահա՛ հայ մօր պատասխանը.

Հնարաւոր բոլո՜ր միջոցներով կռուելու պատգամ մըն է այս։ Մկրատո՛վ, իլիկո՛վ եւ մասամբ նորին։

Դերենիկը կը մեկնի անձայն, գլուխը կախ…։

Բանաստեղծը կը պատմէ որ զայն տեսաւ ծառի մը շուքին տակ, Ալիենց տունին շեմին, երկա՜ր սպասումի մէջ, մինչեւ գիշերուան ուշ ժամերը։ Գունատած էր ան ու դալկահար, եւ դէմքին վրայ արեան կայլակներ կ’երեւէին տակաւին։

Սակայն կարեւորն այն էր, որ Դերենիկ որոշած էր փոխադարձել իր վրայ կատարուած անարգ յարձակումին։ Մեծ քար մը կար իր ափին մէջ ու «ջլաձիգ» (= ջղապինդ) կը սպասէր թշնամիին (Ալիին) երեւումին՝ վրէժխնդիր ըլլալու համար…։

* * *

Վարուժանի այս քերթուածը մտածել կու տայ ինծի բանաստեղծին ուսանողական տարիներու ամէնէն մտերիմ ընկերոջ՝ Դերենիկ Ճիզմէճեանի մասին։

Դանիէլ ու Դերենիկ մտերիմ ու սրտակից դասընկերներ էին Վենետիկի Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանի գրասեղաններուն ետին, 1900-ական թուականներու սկիզբները։ Երկուքն ալ գաւառէն էին. Դանիէլ՝ Սեբաստիոյ Բրգնիկ գիւղէն, իսկ Դերենիկ՝ Երզնկայէն։

Դերենիկ այնքա՜ն կը սիրէր իր գաղափարակից դասընկերը, որ իր համեստ գրչով՝ դպրոցական յուշերու եւ փոխանակուած անտիպ նամակներու հատոր մը հրատարակեց անոր մասին 1955-ին, Գահիրէ, «Յուսաբեր»-ի մատենաշարով։

Ներելի՞ է մտածել, որ «Դերենիկը» քերթուածին հերոսը նոյն այս Դերենիկն է, որ միջադէպը պատմած ըլլայ իր բանաստեղծ դասընկերոջ ու այս վերջինն ալ, ներշնչուելով, իմաստալից քերթուածի մը վերածած ըլլայ զայն…։