Անոր անունը «Գիւզալ» էր մեր աշակերտական շարքերուն մէջ։ Մանրակազմ մարդ մըն էր ան, պիրկ ու ինքնավստահ եւ իր դաժան համբաւը շրջան կ՚ընէր բոլոր դասարաններուն մէջ անձէ-անձ ու սերունդէ-սերունդ։ Կը զգայինք իր մեծութիւնը։ Իր բառերը սառն էին, յաճախ հակիրճ ու անգոյն, եւ սակայն շուտով յայտնի կ՚ըլլար, որ անոնք բառեր չէին, այլ գաղափարնե՛ր՝ որոնք դուրս կու գային մտքի անթափանցելի բաւիղներէ եւ շփոթի կը մատնէին մեզ։ Այդ գաղափարները նաեւ ունէին կիրք, բայց այդ կիրքը երկրաբանական ահարկու յեղաշրջումներու հետեւանքով ինկած էր սառոյցի հաստ շերտերու տակ եւ խտացած էր. վերածուած էր գաղափարի անբեկանելի բիւրեղներու, որոնք կը մերժէին հալիլ պատանիի մեր ջերմ ափերուն մէջ։
Երբեմն անոնցմէ մէկնումէկը սեղմած կ՚ըլլայի ափիս մէջ եւ ափս ալ տաբատին գրպանը դրած՝ շփոթ գլուխով դուրս կու գայի դպրոցին դարպասէն։ Դարպասին առջեւ, երիտասարդ ուսուցիչ մը անպայման պիտի կեցնէր զիս եւ սրբագրէր շարժուձեւս.
– Այ տղա՛յ, ձեռքդ գրպանէդ հանէ եւ ուղիղ քալէ…
Գիւզալին ներկայութիւնը սարսուռ կը պատճառէր բոլոր աշակերտներուն։ Թերեւս նաեւ ուսուցիչներէն շատերո՛ւն։ Անոր մէջ մենք չկրցանք տեսնել բարեհամբոյր ու ներող ուսուցիչը։ Անոր մէջ տեսանք միայն կճան ու անողորմ մարդը, որուն մանրիկ կազմը կը գործէր ճշգրիտ սարքի մը պէս, որմէ կարելի չէր ակնկալել որեւէ մտերմութիւն եւ որմէ կարելի չէր յուսալ որեւէ գնահատանք լուսցուած գիշերուան մը աշխատանքին համար եւ որուն կարելի չէր պարգեւել այլեւս որեւէ ուրախութիւն եւ զոր կարելի չէր կաշառել ոչ մէկ բարիքով։ Անոր աշակերտները պիտի ՍՈՐՎԷԻՆ հայոց պատմութիւնը։ Ուրիշ ելք չկար։ Իրենց ճամբան պիտի գտնէին այդ պատմութեան բոլոր անբացատրելի եւ անվերծանելի դարերուն մէջէն այնպէս, ինչպէս իրենց ժողովուրդը։ Այսինքն՝ տագնապելով, չարչարուելով, ճգնելո՛վ՝ որպէսզի գտնուի օրէնք մը. ջանալո՛վ՝ որ բիւրեղանայ դէպքերուն եւ անուններուն պատճառական կապը։ «Մի ճիգ, մի ճիգ եւս, մի երրորդ ճիգ, չորրորդ մի ճիգ…»։ Իր կողմէ յաճախ կրկնուող բանաձեւումն էր ասիկա։ Այս էր պահանջուածը։ Եւ ոչ մէկ խոստո՛ւմ։ Ասիկա ուսուցում չէր։ Ասոր մէջ մանկավարժական նրբարուեստ կիրարկումներ չկային։ Թէեւ ամպիոնէն մեզի նայողը գիտնական մըն էր, փիլիսոփայութեան դոկտոր մը՝ Փրակայի Համալսարանէն։ Եւ սակայն իր մէջ գործողը Ոսկեդարեան ուսուցիչն էր, որուն նուազագոյնը առաւելագո՛յնն էր միայն, երբ կը ջամբէր եւ կը պահանջէր իր տուածին արդար չափովը։
Որպէս աշակերտներ՝ բոլորս ալ ատեցինք զինք մեր ուսման այդ սկըզբնական տարիներուն։ Մենք ծներ էինք նոր աշխարհի մը մէջ եւ բոլորովին անգիտա՛կ՝ մեր պատմութեան անցուդարձին։ Մեզմէ պիտի ծնէր նոր պատմութիւնը։ Մեզմէ պէտք էր, որ ծնէր նոր նուիրումը։ Պատմութիւնը այժմ բանալին դրեր էր մեր անմիտ ձեռքերուն մէջ եւ մենք կրնայինք այդ ոսկի բանալին անփութօրէն նետել մէկդի եւ վազել մեր խաղին…Ես կը յիշեմ իր բարկութիւնը եւ նոյնիսկ այսօր դեռ կը տխրիմ։
Տղայ մը ունէինք Սարգիս անունով։ Մենք զինք կը կոչէինք Տափուկ։ Չարքաշ ու մեծ տղայ մըն էր, հաստ գլուխով։ Կու գար քաղաքին հեռաւոր անկիւններէն եւ ունէր վարակիչ կենսունակութիւն մը, որ իր հոսանքին մէջ կ՚առնէր ու կը տանէր ամբողջ դասարանը։ Տափուկը երբեք չկրցաւ իր սրտին մէջ տեղ տալ հայոց պատմութեան։ Իր շէնշող ու լայնսիրտ բնաւորութեան հետ խոտոր կը համեմատէին բոլոր Արշակունիներն ու Բագրատունիները։ «Կոխե՛ց»…կ՚ըսէր, երբ ըսել կ՚ուզէր, թէ ցած նիշ ստացած է այդ առաւօտ։ Նաբուգոդոնոսո՜ր…կ՚ըսէր եւ կը փրթկացնէր ամբողջ դասարանը։ Պէյրութի թաց եւ ողորմելի ձմեռն էր դուրսը։ Ամուր փակեր էինք պատուհանները եւ բնազդով կը փնտռէինք տաք կատակը, երբ Գիւզալը նստեր էր իր դաժան դատաստանին։ Իր իւրաքանչիւր դասապահը վերջին դատաստա՛նն իսկ էր եւ այդ առաւօտ շատ ծանր եղաւ այդ դատաստանը։
– Ձեր փչացած գլուխները պիտի կտրել…ըսաւ քինախնդիր բառերով եւ մենք հասկցանք, որ ան հասեր էր իր վերջին պատին։
– Դո՛ւ…ըսաւ եւ մատը երկարեց մեր կողմը։
Ես դարձայ ետեւս նստողներուն։
– Ոչ, դո՛ւ…
Ուրիշը չէր. ես էի իր փնտռած զոհը։
– Այո, Պարո՛ն։
– Մօտ եկ եւ պատմի՛ր։
Ներսէս հազացի ու սկսայ։
– Տաւրոսեան Լեռներէն դէպի հիւսիս կը գտնուէին Ազիանիկ ցեղերը…
– Բայց դու մի ասա տեսնեմ Տաւրոսից դէպի հարաւ ի՞նչ ցեղեր էին բնակւում…
Հասկցայ, թէ ի՞նչ օր պիտի ըլլար այդ օրը եւ երկինքը աւելի եւս սկսաւ խաւարիլ աչքերուս առջեւ։ Ամբողջ գիշերը ջանացեր էի բառ առ բառ սորվիլ գրուածը։ Դասագիրք չունէինք։ Պատմութեան դասագրքեր չկային մեր ձեռքը այդ տարիներուն։ Մեր ձեռքը եղողները «ձեռագիր մատեան»ներն էին… Անոնք գրուեր էին քանի մը սերունդ առաջ։ Այսինքն՝ մեզի նախորդող աշակերտներուն կողմէ. շա՛տը՝ անճոռնի ձեռագրերով, քանի որ անոնք պէտք էր գրուած ըլլային արագ նոթագրութեամբ, երբ մեր ուսուցիչը կը թելադրէր անոնց տողերը բառ առ բառ։ Սերտելը, մեզի համար, ձեռագրեր բաղդատել էր…Իսկ այդ «մատեան»ները ունէին իրենց ուրոյն երգիծաբանութիւնը։ Տեղ մը, լուսանցքին մէջ, անծանօթ ձեռք մը գրած կ՚ըլլար՝… «իշու ձա՛գ»։ Ուրիշ տեղ մը՝… «Յակոբ, տաբատիդ կոճակը ինկեր է»… Ես սերտեր էի դասս բառ առ բառ եւ պատրաստ էի զայն կրկնելու ամենայն մանրամասնութեամբ եւ սակայն դժբախտաբար իմ գիտցածս Տաւրոսէն վեր գտնուողներն էին այդ առաւօտ…։ Կանգ առի շշմած ու յուսահատ։
Տարիներ ետք, ես գտայ կապը։ Հիմա (խօսքը կը վերաբերի 1980-ին), երբ կ՚անցնիմ մեր ճաշասեղանին գլուխը եւ կը փորձեմ մեր կեանքին հաշիւը պարզել իմ զաւակներուս – որոնք հասակ կ՚առնեն Արեւմուտքի մեր աճելավայրերուն մէջ -, կ՚անդրադառնամ, որ տարուէ-տարի իմ մէջս ալ կուտակուողը այն նոյն զայրոյթն է, որմէ կը բխէր մեր ուսուցչին դառնութիւնը։
Արարատեան Դաշտի այս զաւակը ինքզինք պատրաստեր էր ուսուցչութեան համար։ Ան աւարտեր էր Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանի ընթացքը։ Իր հօր փափաքը եղած էր, որ իր այս շնորհալի զաւակը նուիրուէր ուսուցչութեան իր իսկ ծննդավայր գիւղին՝ Փարպիի՛ մէջ1։ Պատմութիւնը գլխիվայր շրջեց ամէն բան։ Փետրուարեան Ապստամբութեան օրերուն, ան զէնք վերցուց եւ կռիւ ղեկավարեց Պէյլարի ճակատին վրայ։ Յետոյ միացաւ նահանջին. անցաւ հայ-պարսկական սահմանը. գնաց Եւրոպա. եկաւ Ճեզիրէ. ի վերջոյ միացաւ Ճեմարանի ուսուցիչներու առաջին զօրախումբին եւ գործեց Լեւոն Շանթին եւ Նիկոլ Աղբալեանին հետ կողք-կողքի։
Հիմա ինծի կը թուի, թէ մեր անկարելի պատմութիւնն էր, որ զինք ըրած էր պահանջկոտ ու դաժան։ Ժամանակին մսխումը անհանդուրժելի կը գըտնէր ան։ Կ՚ուզէր, որ մենք վերահասու ըլլայինք գաղտնիքին։ Կ՚ուզէր, որ խումբ մը նոր հայեր այդ գաղտնիքով զինուած սկսէին ետ շրջել այս դժխեմ անիւը։
«Բարձրորակ» բառը իր բառն էր։ Իրն էր նաեւ «հայրենացնել» բառը։ Այդ երկու բառերուն մէջ, Պր. Գիւզալեանը կը դնէր կիրք։ Նոր հայը պիտի ըլլար բարձրորակ եւ խորագէտ եւ գործօն եւ պիտի գիտնար սանձել եւ հակակշռել իր կեանքն ու ինքնութիւնը կաշկանդող ուժերը։ Այժմ գոյութիւն ունէր Հայաստանի մեծ մասը՝ «առանց հայի՛»… Այս ողբերգութիւնը ինք չէր ներած ոչ ոքի եւ ուրեմն կ՚ապրէր անոր հետ ու կը տառապէր։ Կար սակայն աւելի՛ն։ Օտարութեան մէջ, կրնար գալ նաեւ վերջին հարուածը։ Կրնար երեւան գալ հայութիւն մը, որ այլեւս կապ չունենար իր մայր հողին հետ։ Ուրեմն ահա՛ մեծ նպատակը։ Հայաստանը պէտք էր վերստին ու ամէն օր հայրենացուէր հայուն կողմէ։ Թէկուզ չարչարանքով ու զրկանքո՛վ։ Եւ ի գին ամէն ինչի՛։ Իր դասապահը հայրենացման գործին կենդանի դարբնոցն էր ըլլալու։
Լոնտոն, Մայիս 1980 (Վերանայուած 2020-2021-ին, Մըքլէյն, Վիրճինիա)
Կարօ Արմէնեան