Սեպ­տեմ­բեր ամի­սը այ­սու­հետ ամ­րագր­ուե­լու է մեր գի­տակ­ցութ­եան մէջ հա­յու­թեան կեան­քում տե­ղի ու­նե­ցած երեք կա­րե­ւո­րա­գոյն իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րով: 1991 թ. Սեպ­տեմ­բե­րի 2-ին ժո­ղովր­դա­կան պատ­գա­մա­ւոր­նե­րի Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի Մար­զա­յին խորհր­դի, Շա­հում­եա­նի Շր­ջա­նա­յին խորհր­դի եւ բո­լոր մա­կար­դակ­նե­րի խոր­հուրդ­նե­րի պատ­գա­մա­ւոր­նե­րի հա­մա­տեղ նս­տաշր­ջա­նը հռ­չա­կա­գիր ըն­դու­նեց ԼՂՀ հռ­չակ­ման եւ նրա պե­տա­կան իշ­խա­նու­թեան ու կա­ռա­վար­ման ժա­մա­նա­կա­ւոր մար­մին­նե­րի ձե­ւա­ւոր­ման մա­սին: Նոյն 1991 թ. Սեպ­տեմ­բե­րի 21-ին Հա­յաս­տա­նի ժո­ղո­վուր­դը ձայ­նե­րի ճն­շող մե­ծա­մաս­նու­թեամբ քու­է­ար­կեց ԽՍՀՄ կազ­մից դուրս գա­լու եւ ան­կախ պե­տու­թիւն ստեղ­ծե­լու օգ­տին: 29 տա­րի անց՝ 2020 թ. Սեպ­տեմ­բե­րի 27-ին, Ատր­պէյ­ճա­նը Թուրք­իա­յի ան­մի­ջա­կան մաս­նակ­ցու­թեամբ պա­տե­րազմ սկ­սեց Ար­ցա­խի դէմ, որի հե­տե­ւանք­նե­րը ոչ միայն կոր­ծա­նա­րար եղան Ար­ցա­խի հա­մար, այ­լեւ լր­ջա­գոյն սպառ­նա­լիք­ներ են պա­րու­նա­կում Հա­յաս­տա­նի ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան եւ հե­տա­գայ ինք­նիշ­խան գո­յութ­եան հա­մար:

Հա­յու­թեան՝ ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թեամբ օժտ­ուած հատ­ուա­ծի հա­մար Ար­ցա­խի ազա­տագ­րու­մը նո­րա­գոյն շր­ջա­նի ազ­գա­յին գլ­խա­ւոր ձեռք­բե­րումն էր, որով­հե­տեւ ան­գամ Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան տես­լա­կա­նը շատ աւե­լի իրա­կա­նա­նա­լի հե­ռան­կար ու­նէր, քան՝ Լեռ­նա­յին Ար­ցա­խի հայ­կա­կա­նու­թեան պահ­պա­նու­մը եւ նրա ազա­տագ­րու­մը ատր­պէյ­ճա­նա­կան լծից, իսկ հայ­կա­կան Ար­ցա­խի գո­յու­թիւնը լուրջ պատ­ուար էր դառ­նա­լու Հա­յաս­տա­նի հա­մար՝ էա­կա­նօ­րէն մե­ծաց­նե­լով մի­աս­նա­կան հայ­րե­նի­քի ընդ­հա­նուր նե­րու­ժը:

Դա­ւադ­րա­կան պա­տե­րազ­մից մէկ տա­րի անց,  անդ­րա­դառ­նա­լով ան­ցած ճա­նա­պար­հին եւ ներ­կայ վի­ճա­կին, պար­տա­ւոր ենք յա­նուն ապա­գա­յի յս­տա­կեց­նել, թէ արդ­եօք թոյլ չե՞նք տուել այն­պի­սի ճա­կա­տագ­րա­կան սխալ­ներ, որոնք դեր են խա­ղա­ցել ող­բեր­գա­կան հե­տե­ւանք­նե­րի հար­ցում: Ին­չո՞վ էինք զբաղ­ուած տաս­նամ­եակ­ներ շա­րու­նակ, երբ թշ­նա­մին, ման­կա­պար­տէ­զից սկ­սած, դաստ­ի­ա­րա­կում էր իր ժո­ղովր­դին, թէ Ղա­րա­բաղն իրենցն է, եւ այն ցան­կա­ցած գնով պի­տի ետ նուա­ճեն: Երբ այդ թշ­նա­մին, իր նպա­տակ­նե­րին հե­տա­մուտ, ամէն օր խն­դիր­ներ էր ստեղ­ծում հայ­կա­կան կող­մի հա­մար սահ­մա­նա­յին գօ­տում, մար­տա­կան շփ­ման գծում, մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րում եւ ամէ­նուր, մենք հա­կա­դար­ձո­ղի դե­րի մէջ գո­հա­նում էինք, եթէ յա­ջող­ւում էր չէ­զո­քաց­նել հա­կա­հայ­կա­կան հեր­թա­կան որո­շու­մը մի­ջազ­գա­յին ատ­եան­նե­րում կամ ռազ­մա­կան սադ­րան­քը սահ­մա­նին: Ան­ցած 30 տա­րի­նե­րին թշ­նա­մի երկ­րում իշ­խող գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան եւ ներ­հա­սա­րա­կա­կան մթ­նո­լոր­տի պայ­ման­նե­րում չյայտն­ուեց մի «խա­ղա­ղա­սէր», որը կաս­կա­ծի տակ կը դնէր Ար­ցա­խի ատր­պէյ­ճա­նա­պատ­կա­նու­թեան հար­ցը կամ ակ­նարկ կ’անէր հրա­ժար­ուե­լու «դժ­բախտ, դժ­գոյն» բնա­կա­վայ­րե­րից, այ­նինչ ազ­գա­յին-ազա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի ճա­նա­պարհ ընտ­րած հա­յու­թեան զանգ­ուած­ներ ու­սե­րի վրայ իշ­խա­նու­թեան բե­րե­ցին հայ­րե­նիք յանձ­նող օտա­րա­սուն խառ­նախմ­բի եւ ցա­ւի բթա­ցած զգա­ցո­ղու­թեամբ չեն ար­ձա­գան­գում թէ՛ կորց­րա­ծի, թէ՛ հնա­րա­ւոր կորց­նե­լի­քի հա­մար: Երե­սուն տա­րի չա­ւարտ­ուած պա­տե­րազ­մի եր­կի­րը յաղ­թո­ղի ու ամե­նա­կա­րո­ղի ինք­նա­հա­ւա­նու­թեամբ ար­հա­մար­հեց ազ­գա­յին գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան սեր­ման­ման, ազ­գա­յին դաստ­ի­ա­րա­կու­թեան, եր­կի­րը հա­ւա­նա­կան մար­տահ­րա­ւէր­նե­րի դէպ­քում ներ­քուստ առող­ջաց­նե­լու եւ նա­խա­պատ­րաս­տե­լու հար­ցե­րը: Երես առած երե­խա­յի պէս հա­կա­ռա­կոր­դը ցան­կութ­եան դէպ­քում ե՛ւ բա­նակ­ցեց, ե՛ւ զու­գա­հե­ռա­բար ձեռ­նար­կեց ռազ­մա­կան սադ­րանք­ներ ու եր­կու պա­տե­րազմ՝ թքած ու­նե­նա­լով, թէ ինչ կ’ասեն ար­տա­քին ու­ժե­րը (որոնք այդ­պէս էլ նրան չդա­տա­պար­տե­ցին, այլ միշտ եր­կու կող­մե­րին նա­խա­տե­ցին հա­ւա­սա­րա­պէս): Այ­նինչ հայ­կա­կան կող­մը կար­գա­պահ աշա­կեր­տի պէս միշտ ձգ­տեց դր­սի ու­ժե­րին ապա­ցու­ցե­լու, թէ ինչ­քա՛ն լսող է եւ պար­տա­ճա­նաչ:

Ատր­պէյ­ճա­նը մշ­տա­պէս վա­րեց յար­ձա­կո­ղա­պաշտ հռե­տո­րա­բա­նու­թիւն, անընդ­հատ մե­ծաց­րեց իր ռազ­մա­կան նե­րու­ժը, օտա­րերկր­եայ պաշ­տօ­նա­կան զօ­րա­մ­ի­ա­ւո­րում­նե­րի եւ ահա­բե­կիչ վարձ­կան­նե­րի ներգ­րա­ւեց յան­ցա­գործ պա­տե­րազ­մի մէջ, եր­բեք թոյլ չտ­ուեց, որ այլ ար­ժէք­ներ դա­ւա­նող եւ ազ­գա­յին-պե­տա­կան ռազ­մա­վա­րու­թեան շուրջ ան­հա­մա­ձայ­նու­թիւն­ներ ու­նե­ցող ու­ժե­րը գլուխ բարձ­րաց­նեն երկ­րի ներ­սում, իսկ Հա­յաս­տա­նը վա­խե­ցաւ ան­գամ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան հա­մա­ձայ­նա­գիր կն­քել Ար­ցա­խի հետ, վա­խե­ցաւ կամ քա­մահ­րան­քով վե­րա­բեր­ուեց տա­րածք­նե­րի բնա­կեց­ման հար­ցին եւ իր ծո­ցում տա­քաց­րեց օտա­րի հին­գե­րորդ շա­րա­սիւնը հան­դի­սա­ցող ու­ժե­րի, որոնք պէտք էր խա­ղաղ տի­րա­նա­յին իշ­խա­նու­թեա­նը եւ քան­դէ­ին եր­կի­րը: Ան­շուշտ եր­կար տա­րի­նե­րի անպ­տուղ գոր­ծե­լա­կեր­պը չդար­ձաւ ար­ցախ­եան պար­տու­թեան ու չա­ւարտ­ուած անձ­նա­տուու­թեան ան­մի­ջա­կան պատ­ճա­ռը, սա­կայն այն հող նա­խա­պատ­րաս­տեց նրանց գա­լու հա­մար, որոնց իշ­խա­նու­թեան օրօք հնա­րա­ւոր դար­ձաւ այն, ինչ եղաւ:

Ար­ձա­նագ­րենք, որ բա­ցար­ձա­կա­պէս ան­փորձ եւ ան­պա­տաս­խա­նա­տու նոր իշ­խա­նու­թիւնը ոչ միայն ու­նակ չե­ղաւ պաշտ­պա­նե­լու եր­կի­րը հնա­րա­ւոր պա­տե­րազ­մից եւ դրա կոր­ծա­նա­րար հե­տե­ւանք­նե­րից, այ­լեւ նոյն թե­թե­ւամ­տու­թեամբ պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւն է դր­սե­ւո­րում վա­ւե­րաց­նե­լու փաս­տաթղ­թեր, որոնք ոչ միայն Ար­ցա­խի կո­րուս­տը իրա­ւա­կա­նօ­րէն կ’ամ­րագ­րեն, այ­լեւ այն­պի­սի զի­ջում­ներ Հա­յաս­տա­նից, որոն­ցից յե­տոյ Հա­յաս­տա­նը առ­յա­ւէտ կը կորց­նի անվ­տան­գու­թիւնն ու ինք­նու­րոյ­նու­թիւնը պաշտ­պա­նե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւնը: Հա­յաս­տա­նի վեր­ջին պար­տուո­ղա­կան իշ­խա­նու­թիւնը, ձեռք ձեռ­քի տուած առա­ջին պար­տուո­ղա­կան իշ­խա­նու­թեան հետ, փայ­փա­յում է այն յոյ­սը, թէ թուրք-ատր­պէյ­ճա­նա­կան առա­ւե­լա­պաշ­տա­կան պա­հանջ­նե­րը բա­ւա­րա­րե­լուց յե­տոյ Հա­յաս­տա­նը կը ստա­նայ յա­ւեր­ժա­կան խա­ղա­ղու­թիւն, բայց այդ անուրջ­նե­րը ոչ մի առն­չու­թիւն չու­նեն ո՛չ պատ­մա­կան դա­սե­րի, ո՛չ թուր­քա­կան ռազ­մա­վա­րա­կան ծրագ­րե­րի եւ ո՛չ էլ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան յս­տակ իրո­ղու­թիւն­նե­րի հետ: Զգա­լով իր թոյլ տուած պատ­մա­կան սխալ­նե­րի ծան­րու­թիւնը եւ միւս կող­մից պա­տանդ մնա­լով հա­յոց պար­տու­թիւն­նե­րի ծրագ­րի վերջ­նա­կա­նաց­մա­նը՝ ար­կա­ծախն­դիր իշ­խա­նու­թիւնը ար­տա­քին մար­տահ­րա­ւէր­նե­րից շե­ղե­լու հա­մար շա­րու­նա­կում է ժո­ղովր­դի ամ­բո­խա­յին կր­քե­րը գրգ­ռել ներ­քին դա­սա­կար­գա­յին պայ­քա­րով:

Հա­մա­կող­մանի­օ­րէն ձա­խող­ուած իշ­խա­նու­թիւնը պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նից խու­սա­փե­լու լա­ւա­գոյն պաշտ­պա­նա­կան մար­տա­վա­րու­թիւն է որ­դեգ­րել յար­ձա­կու­մը: Երկ­րի ճա­կա­տագ­րա­կան հար­ցե­րում բա­ցար­ձակ կրա­ւո­րա­կա­նութ­եան պայ­ման­նե­րում շա­րու­նակ­ւում է դա­տա­կան հե­տապն­դում­նե­րի բազ­մա­սեր­ի­ա­նոց շո­ուն: Ըստ էութեան, երկ­րում հաս­տատ­ուած է մե­նիշ­խա­նա­կան խուն­թայ, որի յե­նա­րա­նը ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թեան եւ ոս­տի­կա­նու­թեան ու­ժերն են: Աս­ուա­ծի ամե­ն­ա­ակ­նա­ռու օրի­նա­կը ներ­կա­յիս խորհր­դա­րանն է, որի մի­ջանցք­նե­րը լց­ուած են հա­մազ­գես­տա­ւոր ու ինքն­աձիգ­նե­րով զին­ուած մարդ­կան­ցով, որոնք հրա­ման ստա­նա­լուն պէս խու­ժում են նիս­տե­րի դահ­լիճ եւ ծե­ծում պատ­գա­մա­ւոր­նե­րի: Ընդ­դի­մա­դիր տար­բեր գոր­ծիչ­նե­րի, տե­ղա­կան իշ­խա­նու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ անօ­րի­նա­կա­նօ­րէն ձեր­բա­կալ­ուել ու փա­կի տակ են պահ­ւում երկ­րի բարձ­րա­գոյն ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան մարմ­նի պատ­գա­մա­ւոր­ներ: Ճնշ­ման տակ է ազատ մա­մու­լը, ու­ժա­յին կա­ռոյց­նե­րի ծա­ռա­յա­միտ ղե­կա­վար­նե­րը պատ­րաս­տա­կա­մօ­րէն ժո­ղովր­դի դէմ են դուրս բե­րում բիրտ վարք դր­սե­ւո­րող ու­ժե­րի՝ ան­կախ նրա­նից, թէ ին­չի դէմ է ուղղ­ուած հան­րա­յին դժ­գո­հու­թիւնը: Իշ­խա­նու­թիւնը առանց վա­րա­նե­լու նո­րա­նոր օրի­նակ­նե­րով փաս­տում է, որ իր հա­մար երկ­րի բո­լոր օրէնք­նե­րը, այդ թւում՝ մայր օրէն­քը, ոչ մի ար­ժէք չու­նեն: Այս քա­ղա­քա­կան վար­քի հա­մար կրկ­նուող պատ­մա­կան օրի­նա­չա­փու­թիւն է նա­եւ երկ­րի օրէնս­դիր, գոր­ծա­դիր եւ դա­տա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի կենտ­րո­նա­ցու­մը մէկ մար­դու ձեռ­քում, ին­չը սո­վո­րա­բար վե­րած­ւում է ան­վեր­ջա­նա­լի գոր­ծըն­թա­ցի եւ աւարտ­ւում է իշ­խա­նա­կան հա­մա­կար­գի ու նրա կրո­ղի կոր­ծան­մամբ:

Նրանք, որոնք քու­լիս­նե­րի ետե­ւում խոր­հուրդ­ներ են տա­լիս ինք­նա­հա­ւան բռ­նա­պե­տի­կին՝ սե­փա­կան փոր­ձա­ռու­թիւ­նից ել­նե­լով, կա­րող էին ի հար­կէ զգու­շաց­նել վեր­ջի­նիս, բայց նրանք էլ կար­ծես երա­նու­թեան մէջ են: Ներ­քին լսա­րա­նի առ­ջեւ պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւն չու­նե­նա­լով, իսկ ար­տա­քին ու­ժե­րի կող­մից լռութ­եան խրա­խու­սան­քի ար­ժա­նա­նա­լով՝ գոր­ծող խուն­թան, «դրա­կան ազ­դակ­նե­րին» ար­ձա­գան­գե­լով, ըն­թա­նում է դէ­պի հեր­թա­կան պար­տա­ւո­րու­թիւն­նե­րի կա­տա­րու­մը ազ­գի ոխե­րիմ թշ­նա­մի­նե­րի նկատ­մամբ:

Կը գտ­նի՞ արդ­եօք բա­րո­յալք­ուած, խաբ­ուած ժո­ղո­վուրդն իր մէջ բա­ւա­րար իմաստ­նու­թիւն եւ կամք՝ ոտ­քի կանգ­նե­լու եւ կան­խե­լու այս գա­հա­վի­ժու­մը:

Պա­տաս­խա­նա­տու են բո­լո­րը, քա­նի որ այս եր­կի­րը ներ­կա­յի պա­տան­դը չէ. այն աւե­լի շատ պատ­կա­նում է անց­եա­լին ու ապա­գա­յի սե­րունդ­նե­րին: Ոտ­քի կանգ­նե­լու, գոր­ծե­լու պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւնը բո­լոր նրանց ու­սե­րին է, որոնք կա­րո­ղու­նակ են եւ հայ­րե­նի­քը վեր են դա­սում ամէն ին­չից:

«Դրօշակ»-ի Առաջնորդող Յօդուած

Սեպտեմբեր 2021